Nganong Mibutho na Usab?

MGA 40 ka tuig kanhi, ang kasagarang dala-sa-insekto nga mga sakit sama sa malarya, yellow fever, ug dengue gihunahuna nga hapit nang napuo gikan sa dagkong mga bahin sa yuta. Apan unya ang wala-damhang butang nahitabo​—ang dala-sa-insekto nga mga sakit migimaw na usab.

Ngano? Usa ka hinungdan, ang pipila ka insekto ug mga kagaw nga gidala niini nakaugmad ug resistensiya batok sa mga igpapatay sa insekto ug sa mga medisina nga gigamit sa pagpukgo niini. Kining kinaiyanhong proseso sa pagpahaom sa kalikopan giabagan, dili lang sa hingaping paggamit sa mga igpapatay ug insekto kondili sa sayop usab nga paggamit sa mga medisina. “Sa daghan kaayong pobreng mga panimalay,” matod sa librong Mosquito, “ang mga tawo mopalit ug medisina, motomar ug pipila lang niana aron makaalibyo sa ilang mga simtoma, ug unya magtipig sa nahibilin alang sa sunod nga pagsugmat sa sakit.” Kay dili bug-os ang pagkaayo, ang mas lig-ong mga kagaw mahimong padayon nga mabuhi sulod sa lawas sa tawo nga magpasanay ug bag-ong kaliwatan sa kagaw nga may resistensiya sa droga.

Kausaban sa Klima

Usa ka dakong hinungdan sa pagbutho pag-usab sa dala-sa-insekto nga mga sakit mao ang kausaban​—diha sa kinaiyahan ug sa katilingban. Ang usa ka pananglitan mao ang kausaban sa klima sa tibuok kalibotan. Gidahom sa pipila ka siyentipiko nga tungod sa nagakainit nga kalikopan sa tibuok kalibotan, ang nagdalag-sakit nga mga insekto makaabot ngadto sa rehiyon nga sa pagkakaron adunay mas bugnawng klima. Adunay pipila ka ebidensiya nga kini lagmit nagakahitabo na. Si Dr. Paul R. Epstein sa Center for Health and the Global Environment, sa Harvard Medical School, nag-ingon: “Ang mga insekto ug dala-sa-insekto nga mga sakit (apil ang malarya ug dengue fever) gitaho nga karon anaa na sa habog nga mga dapit sa Aprika, Asia, ug Latin Amerika.” Sa Costa Rica, ang dengue mikaylap saylo sa kabukiran, nga sa nangagi nakapugong sa sakit diha lang sa Kabaybayonan sa Pasipiko, ug karon kini kaylap na sa tibuok nasod.

Apan may uban pang mga epekto ang mas init nga panahon. Sa pipila ka dapit kini naghimo sa mga suba ngadto sa gagmayng mga lim-aw, samtang sa ubang mga dapit kini ang hinungdan sa sigeng pag-ulan ug mga pagbaha nga nagbilin ug pondo nga mga danaw. Nianang duha ka kahimtang, ang pondo nga tubig nahimong maayo kaayong dapit-sanayanan sa mga lamok. Ang mas init nga panahon makapamubo usab sa siklo sa pagsanay sa mga lamok, nga mopakusog sa pagpanganak niini, ug kini magpataas sa yugto sa pagdagsang sa mga lamok. Sa mas init nga panahon, ang mga lamok mas aktibo. Ang mas init nga mga temperatura makaapektar sa tiyan sa lamok ug kusog nga makapasanay sa mga kagaw nga makahatag ug sakit, sa ingon mas lagmit nga makaimpeksiyon ang usa ka pinaakan. Apan, may uban pang gikabalak-an.

 Pagsusi sa Usa ka Dala-sa-Insekto nga Kagaw

Ang mga kausaban sa tawhanong katilingban mahimong hinungdan usab sa dala-sa-insekto nga kagaw. Aron masabtan kon sa unsang paagi, susihon natong mas detalyado ang papel sa mga insekto. Sa kadaghanang sakit ang insekto mahimong usa lang ka bahin sa proseso sa pagpasa sa kagaw. Ang usa ka hayop o langgam mahimong puy-anan sa kagaw pinaagi sa pagdala sa mga insekto diha sa lawas niini o pagtago sa mga kagaw diha sa naglatayng dugo niini. Kon ang mga puy-anan sa kagaw padayong mabuhi bisan pag nagdala sa maong mga kagaw, kini mahimong pondohanan usab sa kagaw.

Tagda ang Lyme disease, nga naila sa 1975 ug ginganlan nga sama sa Lyme, Connecticut, T.B.A., diin una kining nakit-an. Ang bakterya nga hinungdan sa Lyme disease tingali nakaabot sa Amerika del Norte usa ka gatos ka tuig kanhi uban sa mga ilaga o binuhing mga hayop sakay sa mga barkong gikan sa Uropa. Human masuyop sa usa ka gamitoyng Ixodes nga garapata ang dugo sa natakdang hayop, ang bakterya magpabilin sa tiyan sa garapata sa tibuok kinabuhi niini. Sa dihang ang garapata makapahit ug laing hayop o tawo sa ulahi, kini makapasa sa bakterya ngadto sa naglatayng dugo sa biktima.

Sa amihanan-silangang Tinipong Bansa, ang Lyme disease maoy ordinaryong sakit​—kini naglungtad na sa maong dapit sa dugayng panahon. Ang pangunang pondohanan sa bakterya sa Lyme disease mao ang putig-tiil nga ilaga. Ang mga ilaga nahimong mga puy-anan usab sa mga garapata, ilabina ang nagtubo pang mga garapata. Ang hingkod nga mga garapata mas gustong mopuyo sa osa, diin kini maningaon ug makigsanay. Sa dihang makasuyop nag dugo, ang hingkod nga bayeng garapata mahulog sa yuta aron mangitlog, nga sa dili madugay ang ulod-ulod mogawas niana aron masugdan na usab ang siklo.

Kausaban sa mga Kahimtang

Ang mga kagaw naglungtad na uban sa mga hayop ug mga insekto sa daghang katuigan nga wala maghatag ug sakit sa tawo. Apan ang kausaban sa mga kahimtang makapahimo sa usa ka ordinaryong sakit nga epidemya​—sakit nga motakboy sa daghang tawo sa usa ka komunidad. Unsay nausab nga kahimtang sa kaso sa Lyme disease?

Sa nangagi, ang manunukob nga mga hayop nakatabang sa paglimite sa pagkontak tali sa mga garapata sa osa ug sa tawo tungod sa pagkunhod sa gidaghanon sa osa. Sa dihang gikaingin sa unang Uropanhong mga lalin ang kalasangan aron himoong umahan, ang gidaghanon sa osa mas nakunhoran ug ang mga manunukob sa osa namalhin usab. Apan sa tungatunga sa katuigang 1800, ang daghang umahan gibiyaan kay ang pagpanguma nagpadulong man sa kasadpan, ug ang lasang naulian ug  milukop na usab sa maong dapit. Namalik ang mga osa, apan ang ilang mga manunukob wala mamalik. Busa, midaghan pag-ayo ang osa, ug mao man usab ang garapata.

Sa usa ka panahon sa ulahi, ang bakterya sa Lyme disease miabot ug nagpuyo na diha sa lawas sa mga hayop sulod sa daghang katuigan sa wala pa mobutho ingong kapeligrohan sa mga tawo. Ugaling, sa gisugdan pagtukod ang mga residensiya sikbit sa siyudad daplin sa lasang, ang daghang bata ug hamtong misugod pagsulod sa teritoryo sa mga garapata. Ang mga garapata misugod pagtapot sa mga tawo, ug ang mga tawo gitakboyan sa Lyme disease.

Sakit Diha sa Mabalhinong Kalibotan

Ang naunang asoy usa lang sa daghang paagi nga ang mga sakit maugmad ug mokaylap ug usa lamang ka pananglitan kon sa unsang paagi ang kalihokan sa mga tawo makaapektar sa paggimaw na usab sa sakit. “Ang pagbutho pag-usab sa halos tanang bag-ong mga sakit gumikan sa mas hunit nga matang sa mga kagaw maoy resulta sa pagpanghilabot sa tawo,” nagsulat ang batid sa kalikopan nga si Eugene Linden diha sa iyang librong The Future in Plain Sight. Pipila ka ubang pananglitan: Tungod sa popular ug tulin nga modernong pagbiyahe, ang mga kagaw ug mga magdadala niini ikapakaylap sa tibuok yuta. Ang pagdaot sa kinaiyanhong mga dapit sa dagko ug gagmayng mga linalang makadaot sa pagkadaiya sa kalalangan. “Ang polusyon makaapektar sa hangin ug tubig,” matod ni Linden, “nga makapahuyang sa mga sistema sa imyunidad sa mga hayop ug sa mga tawo usab.” Iyang gikutlo ang pahayag ni  Dr. Epstein: “Ang pagpanghilabot sa tawo sa ekolohiya mao gayod ang nakapahuyang sa katakos sa yuta sa pagsanta sa sakit, nga nagtaganag mga kahimtang nga mauyonan sa mga kagaw.”

Ang politikanhong kahuyangan mosangko sa mga gubat nga magdaot sa mga kahikayan sa kalikopan ug magdaot sa mga sistema nga nag-atiman sa panglawas sa publiko ug pag-apod-apod sa pagkaon. Dugang pa, ang Biobulletin mipunting: “Ang mga kagiw, kay kulang sa sustansiya ug maluyahon, kasagarang mapugos sa pagpuyo sa mga kampo diin ang huot ug hugawng mga kahimtang niini magladlad sa mga tawo ngadto sa nagkalainlaing impeksiyon.”

Tungod sa kalisdanan sa panginabuhi ang mga tawo manglalin, sa gawas ug sulod sa nasod, ngadto ilabina sa mga siyudad nga daghag tawo. “Molambo ang mga kagaw diha sa mga dapit nga daghag tawo,” patin-aw sa Biobulletin. Samtang modaghan ang mga populasyon sa siyudad, “ang bililhong mga lakang bahin sa publikong panglawas, sama sa pangunang edukasyon, nutrisyon, ug mga programa sa pagbakuna kasagarang dili makaapas.” Ang pagkadaghag tawo makapabug-at usab sa mga sistema sa tubig, biya nga tubig, ug kahikayan sa paghipos sa hugaw, nga makapalisod sa sanitasyon ug personal nga panghinlo samtang sa samang panahon mamugna ang mga kahimtang nga makapadaghan sa mga insekto ug ubang mga magdadalag kagaw. Bisan pa niana, dili kay walay paglaom ang maong kahimtang, sumala sa ipadayag sa sunod artikulo.

[Blurb sa panid 11]

“Ang pagbutho pag-usab sa halos tanang bag-ong mga sakit gumikan sa mas hunit nga matang sa mga kagaw maoy resulta sa pagpanghilabot sa tawo”

[Kahon/Hulagway sa panid 7]

Kagaw nga West Nile Mikaylap sa Tinipong Bansa

Ang kagaw nga West Nile, nga ipasa ngadto sa tawo pinaagi ilabina sa mga lamok, unang nailhan niadtong 1937 sa distrito sa West Nile sa Uganda ug sa ulahi nakita sa Tungang Sidlakan, Asia, Oceania, ug Uropa. Ang kagaw natiktikan sa Kasadpang Hemispera niadto lamang 1999. Apan sukad niadto, kapig 3,000 ka impeksiyon ang gitaho sa Tinipong Bansa ug kapig 200 ka tawo ang namatay.

Ang kadaghanang tawo nga natakboyan dili makaamgo sa impeksiyon, bisan pag ang pipila mobati sa mga simtoma nga sama sa trangkaso. Apan diyutay ra ang makaugmad sa grabeng sakit, lakip ang encephalitis ug meningitis sa taludtod. Sa pagkakaron wala pay panagang nga bakuna o espesipikong tambal alang sa kagaw nga West Nile. Ang U.S. Centers for Disease Control and Prevention nagpasidaan nga ang kagaw nga West Nile mahimong makuha usab pinaagig mga pagbalhin sa organo o pag-abonog dugo gikan sa nagdonar nga gitakboyan niana. “Sa pagkakaron walay paagi nga masusi kon dunay kagaw nga West Nile ang dugo,” mitaho ang tigbalita sa Reuters sa 2002.

[Credit Line]

CDC/James D. Gathany

 [Kahon/Hulagway sa panid 8, 9]

Sa Unsang Paagi Makapanalipod Ka Sa Imong Kaugalingon? Pipila ka Buhata ug Ayaw Buhata

Ang Pagmata! nangonsulta sa mga molupyo sa tibuok kalibotan sa mga rehiyong may mga sakit nga gidala sa mga insekto alang sa mga sugyot bahin sa pagpabilin nga mahimsog. Ang ilang tambag basin makatabang diha sa inyong dapit.

Pagkahinlo​—Imong Unang Depensa

◼ Hupting hinlo ang imong balay

“Takpi ang mga sudlanag pagkaon. Taboni ang nalutong pagkaon hangtod isilbi na kini. Trapohi dayon ang nayabong pagkaon. Ayaw pagbilin ug mga plato nga wala mahugasi sa gabii o ayaw paglabay ug basurang pagkaon sa gawas sa balay nga inigkabuntag na hiposon. Taboni o ilubong kana, sanglit ang mga insekto ug mga ilaga manggawas sa magabii nga mangitag pagkaon. Dugang pa, ang nipis nga pagsemento sa salog nga yuta makapasayon sa paghupot sa balay nga hinlo ug mahigawas sa mga insekto.”​—Aprika.

“Ipondo ang prutas o bisan unsa nga makadani ug mga insekto nga layo sa balay. Ayaw pasudla sa balay ang binuhing kahayopan sama sa mga kanding, mga baboy, mga manok. Taboni ang mga kasilyas sa gawas sa balay. Ilubong dayon ang tai sa hayop o tabonig apog aron magpalayo ang mga langaw. Bisan kon dili kini buhaton sa mga silingan, makontrolar nimo ang mga insekto ug makahatag ka usab ug maayong panig-ingnan.”​—Amerika del Sur.

[Hulagway]

Ang dili pagtabon sa pagkaon o basura maoy sama sa pagdapit sa mga insekto nga makigsalo kanimo

◼ Personal nga panghinlo

“Ang sabon dili mahal, busa kanunay panghinaw ug panglaba sa sinina, ilabina human makahikap ug mga tawo o mga hayop. Likayi ang paghikap sa patayng mga hayop. Likayi ang paghikap sa imong baba, ilong, ug mga mata. Ang sinina angayng labhan nga regular bisan pag hinlo pa kanang tan-awon. Bisan pa niana, ang pipila ka pahumot makadanig mga insekto, busa likayi ang pinahumotan nga mga sabon ug mga produkto para sa personal nga panghinlo.”​—Aprika.

Mga Panagang

◼ Wagtanga ang mga dapit nga sanayanan sa lamok

Takpi ang mga tangke sa tubig ug mga banyera. Wagtanga ang tanang sudlanan nga walay tabon nga mosalod ug tubig. Ayaw pasagding may tubig ang mga tanom sa mesetera. Ang mga lamok makasanay sa bisan unsang lim-aw nga molungtad sa kapig upat ka adlaw.​—Habagatan-Silangang Asia.

◼ Menosi ang pagpaduol sa mga insekto

Likayi ang paboritong mga oras ug mga dapit diin mangaon ang mga insekto. Sayong mosalop ang adlaw sa tropiko, busa ang daghang kalihokan kada adlaw mahitabo diha sa kangitngitan, sa dihang ang daghang insekto mas aktibo. Ang paglingkod ug pagkatulog sa gawas sa balay makapadako sa imong risgo sa dihang ang dala-sa-insekto nga sakit nagdagsang.​—Aprika.

[Hulagway]

Ang pagkatulog sa gawas sa balay diha sa nasod nga daghag lamok maoy sama sa pagdapit sa mga lamok nga maningaon kanimo

  Isul-ob ang sinina nga gamay rang panit ang nadayag, ilabina kon anaa sa kakahoyan. Panghaplas ug pang-abog sa insekto sa imong sinina ug panit, nga sundon kanunay ang direksiyong gipauban niana. Susiha ang imong kaugalingon ug imong mga anak kon aduna bay pulgas human makapalabay ug panahon sa gawas sa balay. Hupti nga himsog ug walay pulgas ang imong binuhing mga hayop.​—Amerika del Norte.

Menosi ang paghikap sa mga hayop sa uma, kay ang mga insekto makapakaylap sa sakit gikan sa mga hayop ngadto sa mga tawo.​—Sentral Asia.

Gamit ug moskitero​—ilabina kadtong naesprehan sa igpapatay ug insekto​—alang sa tanang membro sa pamilya. Butangig eskrin ang mga bentana, ug ayoha ang mga buslot niana. Pikita pag-ayo ang mga giwang ilalom sa balisbisan diin ang mga insekto mahimong makasulod. Makagasto kag dako sa maong mga panagang, apan mas dako pa ang imong magasto kon dad-on nimo ang usa ka anak ngadto sa ospital o kon ang nanginabuhi masakiton kaayo nga dili makatrabaho.​—Aprika.

[Hulagway]

Ang mga moskitero nga inesprehan ug igpapatay ug insekto mas barato kay sa medisina ug bayranan sa ospital

Wagtanga sa inyong balay ang mga dapit diin makatago ang mga insekto. Palitadahi ang mga bungbong ug kisame, ug takpi ang mga liki ug mga lungag. Taboni ug panapton nga inesprehag igpapatay ug insekto ang ilalom nga bahin sa nipa nga kisame. Kuhaa ang gubot nga mga butang​—sama sa pundok sa papel o panapton o mga letrato sa mga bungbong​—diin ang mga insekto makatago.​—Amerika del Sur.

Giisip sa pipila ka tawo nga ang mga insekto ug mga ilaga maoy mga bisita sa balay. Kana dili mga bisita! Ayaw kana pasudla. Gamita ang mga tig-abog sa insekto ug mga igpapatay ug insekto​—apan sumala lamang sa mga instruksiyon. Gamita ang mga pangsikop sa langaw ug panagpas sa langaw. Magmamugnaon: Usa ka babaye naghimog tubotubo nga ginama sa panapton, gipuno kanag balas, ug gibutang kana sa giwang sa ilalom sa pultahan aron dili makasulod ang mga insekto.​—Aprika.

[Hulagway]

Ang mga insekto angay nga dili mahimong atong mga bisita sa balay. Aboga kana!

◼ Panagang nga medisina

Mentinaha ang imong maayong resistensiya pinaagi sa tukmang pagkaon, pahulay, ug ehersisyo. Menosi ang kahigwaos.​—Aprika.

Mga Tigbiyahe: Pagbasa sa kinaulahiang impormasyon bahin sa mga risgo sa dala-sa-insekto nga mga sakit. Ang impormasyon mabatonan gikan sa mga departamento sa publikong panglawas ug mga Internet site sa gobyerno. Sa dili ka pa mobiyahe, pagdalag panagang nga tambal nga nahiangay alang sa dapit nga imong adtoon.

Kon Dili Maayo ang Imong Pamati sa Lawas

◼ Magpatambal dayon

Ang kadaghanang sakit mas daling matambalan kon sayo nga madayagnos.

◼ Pagbantay sa sayop nga pagdayagnos

Pangitag mga doktor nga nasinati sa dala-sa-insekto nga sakit ug sa sakit sa tropiko kon angay kana. Sultihi ang imong doktor sa imong tanang simtoma ug kon diin ka nakabiyahe, bisan sa nangagi. Gamit ug antibiotiko kon kinahanglanon lamang, ug hutda ang giresetang tambal.

[Hulagway]

Ang dala-sa-insekto nga mga sakit makasundog sa mga simtoma sa ubang mga sakit. Ihatag sa imong doktor ang kompletong kasaysayan bahin sa dapit nga imong gibiyahean

[Credit Line]

Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Kahon/Hulagway sa panid 10]

Ang mga Insekto Magpakaylap bag HIV?

Pagkatapos sa kapin ug dekada nga pagsusi ug pagdukiduki, ang mga nagtuon bahin sa mga insekto ug medikal nga mga siyentipiko wala makakaplag ug ebidensiya nga ang mga lamok o ubang mga insekto mopasag HIV​—ang kagaw sa AIDS.

Pananglitan, sa kaso sa mga lamok, ang mga parte sa baba sa insekto dili man samag heringgilya nga usa ra ug buho nga agi niana ikaineksiyon pag-usab ang dugo. Hinunoa, ang mga lamok mosuyop ug dugo sa usa ka agianan samtang magdalag laway sa laing agianan. Unya, saysay ni Thomas Damasso, nga usa ka espesyalista sa HIV nga kauban sa Pundok nga Tagdumala sa Panglawas sa Distrito sa Mongu, Zambia, ang sistema sa panghilis sa lamok magbungkag sa dugo, nga magpatay sa kagaw. Ang HIV wala hikaplagi diha sa kinalibang sa insekto. Ug lahi sa mga parasito sa malarya, ang HIV dili makasulod sa mga glandula sa laway sa lamok.

Aron matakboyan sa HIV, ang usa ka tawo kinahanglang maduol sa daghang partikulo nga makatakod. Kon ang pagkaon sa lamok mabalda ug kini molupad deretso sa laing biktima, ang gidaghanon sa dugong mahibilin diha sa mga parte sa baba niini diyutay kaayo nga kini walay daotang epekto. Sumala sa mga eksperto, bisan ang pagdagpas ug lamok nga punog dugo nga positibo sa HIV ibabaw sa abling samad dili makapatakod sa HIV.

[Credit Line]

CDC/James D. Gathany

[Mga hulagway sa panid 7]

Ang garapata sa osa (makita nga gipadako diha sa tuo) mopakaylap sa Lyme disease ngadto sa mga tawo

Gikan sa wala ngadto sa tuo: Hingkod na nga baye, hingkod na nga laki, ug ulod, ang tanan makita sa aktuwal nga gidak-on

[Credit Line]

All ticks: CDC

[Mga hulagway sa panid 10, 11]

Ang mga baha, hugawng mga kahimtang, ug paglalin sa mga tawo nakaabag sa pagkaylap sa dala-sa-insekto nga mga sakit

[Credit Line]

FOTO UNACIONES (from U.S. Army)