Pagpamati sa Uniberso Didto sa Ubos

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

KALIT nga gipataas sa usa ka kangaroo ang iyang ulo, nga gikiling ang iyang tul-id nga mga dalunggan ngadto sa gigikanan sa lugos-mabatian nga kasaba. Ang tingog naggikan sa naglumbay nga mga antena sa radyo teleskopyo nga hinayng nagdagan diha sa riles. Sa walay-timik nga kabanikanhan, ang mga antena sa teleskopyo ug ang kangaroo mihunong, nga nahisamag di-makalihok, tungod sa kahilom, nga maoy katingad-ang kombinasyon sa kinaiyahan ug siyensiya.

Ang mga talan-awon nga sama niini kanunayng makita duol sa lungsod sa Narrabri sa Australia sa banikanhong New South Wales sa Australia Telescope National Facility (ATNF). Ang naglumbay nga unom ka samag-plato nga mga antena, nga ang lima mabalhinbalhin ug ang usa nagpondo, nakonektar sa usa ka 64-metros samag-plato nga antena nga nahimutang duol sa lungsod sa Parkes ug sa laing 22-metros samag-plato nga antena sa kasikbit nga Coonabarabran. Sa dihang magdungan pag-obra ang maong mga antena, kana moobra nga samag dako kaayong antena. Bisan kini mapadak-an pa pinaagi sa pagkonektar ngadto sa mga teleskopyo sa Tidbinbilla, duol sa Canberra, ug sa Hobart, Tasmania.

Kining makapahinganghang mga instrumento magsusi sa kalangitan sa habagatang hemispera​—nga maampingong magtuki sa mga misteryo niini. Nganong maningkamot sa paghimo niana? Usa ka brosyur sa ATNF nag-ingon: “Ang diyutay nga pagkamausisaon moresulta sa talagsaong mga diskobre.”

Pagsabot sa mga Misteryo sa Wanang

Niadtong Oktubre 1961 ang teleskopyong Parkes opisyal nga gibuksan ni Lord De L’Isle, ang gobernador-heneral niadto sa Australia. Mitagna siya nga madasigon: “Kini nga instrumento makadani sa pagtagad sa mga siyentipiko sa tibuok kalibotan ug kini maoy bililhon kaayo nga tabang sa pagsabot sa mga misteryo sa wanang.”

Wala makawang ang pagsalig sa gobernador-heneral. Ang pagsugod sa paglihok sa maong pasilidad maoy talagsaong panghitabo sa bag-o pang siyensiya sa astronomiya sa radyo. Ang librong Beyond Southern Skies nag-ingon: “Ang opisyal nga pagbukas sa teleskopyong Parkes . . . maoy espesyal nga adlaw sa siyensiya sa Australia. Ang ideya bahin sa teleskopyo unang nahunahunaan napulo ka tuig kanhi, nga ang pagdisenyo sa teleskopyo mikabat ug upat ka tuig  ug ang paggama niini mikabat ug laing duha ka tuig.”

Si Dr. David McConnell, ang opisyal nga nagdumala sa Narrabri Center, misulti sa Pagmata! nga ang ATNF mao ang kinadak-ang ingon nga pasilidad sa Habagatang Hemispera, nga midugang: “Ang mga astronomo sa radyo gikan sa daghang bahin sa kalibotan mangabot aron mogamit sa ATNF alang sa siyentipikanhong pagdukiduki ug pagtuon sa uniberso. Tungod sa talagsaong puwesto sa ATNF, sayon kaayo ang pagtuon sa kalangitan sa habagatang hemispera.”

Pagkakita sa Butang Dili-Makita

Lahi sa optikal nga mga teleskopyo, ang mga radyo teleskopyo mokolektag impormasyon ingong radio-frequency nga radyasyon, nga badbaron ug analisahon ug unya kombertihon ngadto sa makita nga mga larawan. Dili sayon ang paghimo niana, kay hinay kaayo ang mga signal sa radyo.

Pananglitan, kon ang bug-os nga gidaghanon sa enerhiya nga makolekta gikan sa mga signal sa radyo sa miaging 40 ka tuig sa teleskopyong Parkes usbon ngadto sa koryente sa balay, kini makapasiga lamang ug usa ka 100-buhiyas nga bombilya sa usa ka gamayng tipik sa usa ka segundo! Kanay gisulti ni Rick Twardy, opisyal sa siyentipikanhong mga serbisyo sa ATNF sa Parkes. Human sa pagkolekta sa impormasyon, kini ipadala ngadto sa dako kaayong kompiyuter nga magtigom ug magtandi sa natingob nga mga signal nga nadawat sa mga antena. “Ang Narrabri nga pasilidad adunay ingong kompiyuter nga makaproseso ug 6,000 ka milyong tipik sa impormasyon matag segundo,” patin-aw pa ni McConnell. Ang mga resulta dugang prosesohon ug unya ipadala ngadto sa ATNF hedkuwarter sa Sydney, diin kana kombertihon ngadto sa mga hulagway sa radyo. Sa dihang kining mga hulagwaya ikombinar sa impormasyon nga nakuha gikan sa optikal nga mga teleskopyo, madayag ang pipila sa kahibulongang mga misteryo sa uniberso.

Hinuon, ang mga radyo teleskopyo magamit nga separado alang sa linaing mga proyekto sa panukiduki. Pananglitan, ang hinay kaayong mga signal sa radyo, sama nianang ipagawas sa mga pulsar, madawat ug maproseso sa mas maayong paagi sa mas dagkong tinagsa ka samag-platong mga antena, sama sa anaa sa Parkes. Busa, kining teleskopyoha nagamit sa pagdiskobre sa kapin sa katunga sa tanang nailhang mga pulsar sa uniberso. Gigamit usab kana sa paghatod ug mga letrato sa unang mga paglakaw sa bulan, ug kana may dakong bahin sa misyon sa pag-ayuda sa Apollo 13. Kana nalangkit sa daghang ubang diskobre, lakip ang pagdiskobre sa Einstein ring ug mga salin sa usa ka supernova, sa paghisgot ug duha ka pananglitan lamang.​—Tan-awa ang nagaubang kahon.

Duna bay Laing mga Sibilisasyon sa Uniberso?

Bisan pag ang pangunang buluhaton didto sa ATNF mao ang paghimog siyentipikanhong panukiduki ug pagtubag sa makalilibog nga mga pangutana bahin sa uniberso, ang gamayng grupo sa mga tigdukiduki naggamit sa ATNF sa pagsusi sa laing pangutana: Duna bay laing mga sibilisasyon sa uniberso? Kining pangutanaha gihunahuna kanunay sa mga tigdukiduki nga nailhang mga exobiologist o biologo sa wanang. Kining pulonga maoy kombinasyon sa Gregong pulong exo, nga nagkahulogang “gawas,” ug bios, nga nagkahulogang “kinabuhi.”

Sa unsang paagi magamit ang mga radyo teleskopyo sa pagtubag niining komplikadong pangutana? Ang pipila ka exobiologo nagtuo nga kon adunay laing mga sibilisasyon sa uniberso, lagmit kana mas gulang kay sa atoa ug busa nahibalo bahin sa mga signal sa radyo ug mogamit niana sa pagkomunikar sa yuta. Ang pipila ka siyentipiko bug-os nga malaomon  nga ang mga sibilisasyon, nga susama sa atoa, madiskobrehan.

Apan ang daghang siyentipiko dili segurado. Ang pipila ka exobiologo moadmitir gani nga ang mga signal sa radyo nga ilang nadawat, nga maorag nagpaila nga dunay laing kinabuhi sa uniberso, “napamatud-ang naggikan sa usa ka sibilisasyon​—ang atong sibilisasyon”! Si Dr. Ian Morison, pangulong inhenyero sa pagpadagan sa British Jodrell Bank radyo teleskopyo, miingon: “Kawhaan ka tuig kanhi kami naghunahuna nga tingali adunay usa ka milyong laing mga sibilisasyon sa atong galaksiya. Karon ako hapit nang makombinsir nga ang tawhanong rasa maoy espesyal.”

Bisan pag ang tawhanong sibilisasyon espesyal tingali, atong gimugna ang daghang suliran alang sa mga astronomo ug sa aktuwal gibabagan ang ilang mga paningkamot sa pagtigom ug impormasyon gikan sa uniberso. Ang pagpamati sa uniberso dugang ug dugang nagakalisod tungod sa elektronik nga kasaba nga atong gipatungha.

Ayaw Pagsaba! Duna Koy Gipamati

Tungod sa mas kusog nga mga balod sa radyo, nga gipatungha sa mga tawo, dili maklaro ang kinaiyanhong mga balod sa radyo nga gipagawas sa mga butang sa langit sa punto nga “ang mga balod sa radyo nahimong makabungol,” nagtaho ang Science News. Ang maong kabaldahan naggikan sa mga kompiyuter, mga microwave oven, mga cellphone, mga sibya sa telebisyon ug radyo, militaryong radar, komunikasyon bahin sa mga ruta sa mga ayroplano, ug mga sistema sa satelayt. Ang ilang mga signal kinahanglang ibulag gikan sa mga signal nga moabot kanato gikan sa mga galaksiya sa wanang.

Aron malikayan ang kadaghanang pagbalda, ang mga radyo teleskopyo sa Australia ug sa ubang bahin sa kalibotan gitukod diha sa hilit nga mga dapit. Ugaling, bisan ang maong mga dapit dili pa kaayo layo. “Ang mga astronomo sa radyo nahadlok nga basin wala nay nahibilin nga hilom nga mga dapit alang sa ilang panukiduki. . . . Basin moabot ang adlaw nga sila makatago sa ilang mga teleskopyo diha sa dapit nga lagmit magpabiling hilom: ang pikas nga bahin sa bulan.” Kana ang reklamo sa usa ka artikulo sa Science News.

Hinuon, bisan pa nianang tanang suliran, ang panukiduki sa ATNF nagapadayag ug mga detalye bahin sa kahibulongang uniberso nga dili gayod makita sa atong literal nga mata. Kini angayng maghatag ug kahigayonan kanatong tanan sa pagpamalandong kon unsa ka kahibulongang dapit ang atong yuta niining dako kaayong uniberso ug kita angayng mahupong sa apresasyon alang sa Magbubuhat sa langit ug yuta.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 16, 17]

UNSAY NAGLANGKOB SA UNIBERSO?

Mga Galaksiya

Labihan ka daghang pundok sa mga bituon nga nahugpong tungod sa puwersa sa grabidad

[Hulagway]

Hulagway sa radyo sa grupong M81 nga galaksiya

[Credit Line]

Image courtesy of NRAO/AUI/NSF

Mga Quasar

Samag-bituon nga mga butang sa kalangitan nga basin kinalay-an ug kinasanagan diha sa kalangitan sa tibuok uniberso

[Hulagway]

Hulagway sa radyo sa usa ka quasar nga unom ka bilyon ka mga light-year ang gilay-on. Gihunahuna nga ang tinubdan ug enerhiya niini mao ang labihan ka dakong black hole

[Credit Line]

Copyright Australia Telescope, CSIRO

Mga Pulsar

Mga butang sa kalangitan, nga gituohan sa kadaghanan nga maoy kusog-nagtuyok nga mga bituon nga neutron, nga mopagulag mga pitikpitik sa radyasyon, ilabina ang mga balod sa radyo, nga regular kaayo

[Hulagway]

Niining hulagway sa makita nga kahayag, ang pulsar mao ang hanap nga butang diha sa sentro sa Crab Nebula

[Credit Line]

Hale Observatory/NASA

Mga Nova

Mga bituon nga kalit mahimong sanag nga libolibo ka beses ug unya inanayng maawop balik sa orihinal nga  kasanag

Mga Supernova

Mga nova nga milyonmilyon ka beses nga mas sanag kay sa adlaw

[Hulagway]

Salin sa supernova: Ang hulagway sa radyo sa pula, X-ray sa asul, makita nga kahayag sa berde

[Credit Line]

X-ray (NASA/CXC/SAO)/optical (NASA/HST)/radio (ACTA)

Mga Einstein Ring

Ang usa ka galaksiya makatago ba luyo sa laing galaksiya? Dili kon tukmang pagkalinya. Ang galaksiya sa atubang mahimong samag dako kaayong may-grabidad nga lente ug makapabawog sa mga balod sa kahayag o radyo gikan sa galaksiya sa luyo nga mopatim-awng daw mga singsing sa kahayag

[Credit Line]

HST/MERLIN/VLBI National Facility

[Diagram sa panid 17]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Sama nga ang mga hulagway sa X-ray makapadayag kanato sa sulod sa lawas sa tawo, ang mga hulagway sa balod sa radyo makatabang sa pagpadayag kanato sa kalihokan sulod sa uniberso

RADYO

MICROWAVE

INFRARED

MAKITA

ULTRAVIOLET

X RAY

GAMMA RAY

[Credit Line]

Steven Stankiewicz

[Hulagway sa panid 15]

Itaas: Lima sa unom ka antena duol sa Narrabri

[Credit Line]

S. Duff © CSIRO, Australia Telescope National Facility

[Hulagway sa panid 15]

Ang 70-metros nga samag-plato nga antena duol sa Parkes

[Credit Line]

Photo Copyright: John Sarkissian

[Picture Credit Line sa panid 15]

J. Masterson © CSIRO, Australia Telescope National Facility