Bagang Kalasangan—Maluwas pa ba Kini?

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BOLIVIA

SI Ramiro nanag-iya ug usa ka walog nga giliminan sa tropikanhong cloud forest. * Nahimutang sa tiilan sa Kabukiran sa Andes sa Amerika del Sur, kining maong walog maoy usa sa pipila sa maong dapit diin nagbarog gihapon ang gulang na kaayo nga mga kahoy. Sa palibot, ang kabungtoran upaw na. Ang mga siyentipiko gikan sa lainlaing dapit sa kalibotan nangadto aron sa pagtuon sa ihalas nga mga tanom ug hayop sa cloud forest ni Ramiro, ug ilang nadiskobrehan ang pipila ka espisye nga wala pa maklasipikar kaniadto. Si Ramiro interesado kaayo sa pagpreserbar sa kinaiyahan. Siya miingon: “Dili ko mosugot nga dunay mamutol ug kahoy sa akong lasang.”

Sa laing bahin, si Roberto nagdumala ug 5,600 kilometro kuwadrado nga tropikanhon nga bagang lasang sa kapatagan sa dal-as sa Amazon. Siya maoy usa ka propesyonal nga tig-atiman ug lasang kinsa mamutol ug mamaligya ug troso sa tropiko alang sa baligyaanan sa kalibotan. Apan si Roberto interesado usab kaayo sa pagpanalipod sa tropikanhong kalasangan ug sa ihalas nga mga tanom ug hayop niini. “Ang troso sa tropiko mahimong putlon nga dili makahatag ug permanenteng kadaot sa kadaiyahan sa kinabuhi,” miinsistir siya.

Bisag magkalahi ang ilang mga situwasyon, si Ramiro ug Roberto parehong nabalaka pag-ayo sa mahitabo unya sa tropikanhong kalasangan sa umaabot. Ug dili lang kay sila ray nabalaka. Sa di pa dugayng mga dekada ang walay-popanagana nga pagdaot sa tropikanhon nga bagang kalasangan miuswag sa makalilisang nga paagi.

Naghinobra ba ang maong kabalaka? Kon buot hunahunaon, ang mga tawo namutol ug daghang kahoy diha sa bugnawng mga dapit sa nangaging mga siglo, kasagaran aron kini umahon. Busa nganong mabalaka man kon ang mga tawo sa Tropiko molihok karon nga susama niana? Dunay hinungdanong mga kalainan. Pananglitan, ang tropikanhon nga bagang kalasangan kasagarang motubo diha sa dili-tabunok nga yuta, nga dili maayong umahon. Gawas pa, ang kadaiyahan sa kinabuhi sa tropikanhong kalasangan mas dako; nga ang pagkahanaw niini makaapektar sa tanang tawo.

Ang Bugti sa Pagpuril sa Kalasangan

Kapin sa katunga sa mga espisye sa buhing mga butang sa kalibotan anaa sa tropikanhong kalasangan. Gikan sa mga spider monkey ug tigre ngadto sa dili-kasagarang mga lumot ug orkid, gikan sa mga bitin ug baki ngadto sa talagsaong mga alibangbang ug periko​—ang gidaghanon sa mga espisye daghan kaayo nga dili maato paglista ang tanan.

Ang lainlaing matang sa linalang mabuhi diha sa daghang matang sa tropikanhong lasang. Dunay hinay-motubo nga mga cloud forest sa bukirong mga dapit, ngiob nga bagang kalasangan diin labong kaayo ang dahon sa mga kahoy, tropikanhong uga nga kalasangan, ug dili siot nga kakahoyan. Apan, kadaghanang tawo wala pa gayod makaadto sa usa ka tropikanhong lasang. Tingali wala ka pa makaadto. Nan, nganong magpakabana ka man sa maong mga dapit?

Ang pagpreserbar sa tropikanhon nga bagang kalasangan hinungdanon kanimo tungod kay daghan kaayong tanom alang sa konsumo sa tawo ug alang sa komersiyo nga imong gisaligan nagdepende, sa usa ka paagi, sa ihalas nga mga tanom nga maoy tuboran sa semilya niini nga nanubo gihapon sa maong mga lasang. Kining ihalas nga mga klase gamiton usahay sa pagpaliwat sa mas bag-ong mga klase nga mas makasukol sa mga sakit ug mga dangan. Busa hinungdanon ang henetikong kadaiyahan nga makita diha sa ihalas nga mga tanom.

Lain pa, ang mga tigdukiduki kanunayng nakakuha ug mapuslanong mga produkto gikan sa tropikanhong kalasangan. Pananglitan, ang dakong bahin sa mga tambal nga gigamit karon gikuha gikan sa tropikanhong mga tanom. Busa, ang  kadaiyahan sa kinabuhi diha sa tropikanhon nga bagang kalasangan kasagarang gipakasama sa usa ka librarya sa kinaiyahan, apan kini maoy librarya diin ang kadaghang “mga libro” wala pa mapakli.

Usa ka Delikado nga Gambalay sa Kinabuhi

Ang palibot sa umogon nga tropikanhong lasang maoy delikado ug komplikado kaayo. Ang daghan kaayong buhing mga linalang nagdepende sa usag usa. Pananglitan, kadaghanang tanom nagdepende sa linaing mga langgam, insekto, o mga mananap alang sa pagmalo ug pagsabod sa binhi. Diha sa usa ka makuti nga siklo sa kinabuhi, ang lasang episyenteng nagresiklo sa tanang buhing linalang nga anaa niana, lakip na sa mga tanom, mananap, insekto, ug gagmitoyng mga organismo. Sa katalagsaon, kining tibuok nga komplikadong ekosistema kasagarang nahimutang sa dagol nga yuta. Sa dihang madaot ang ekosistema, tingali lisod o imposible na nga maulian ang maong lasang.

Dunay daghang tawo nga ang ilang pangita naggikan sa tropikanhong kalasangan. Gawas nga kini maoy usa ka dapit alang sa siyentipikanhong panukiduki ug sa mga turista, ang tropikanhong kalasangan hinungdanon sa komersiyo tungod sa mga produkto nga sama sa troso, mga nut, dugos, ubod sa palma, goma, ug salong. Apan ang tropikanhon nga bagang kalasangan nagakahanaw sa makalilisang nga gikusgon. Ang eksaktong gidaghanon gilantugian, apan usa ka butang ang tin-aw: Ang kalasangan tulin nga nagkagamay.

Ang ilabinang makapaguol niining kadaot sa kalikopan mao nga ang tropikanhon nga bagang kalasangan kasagarang gidaot nga halos walay permanenteng benepisyo. Daghan niining maong kalasangan gihimong sibsibanan sa baka. Apan, subsob nga ang yuta sa dili madugay dili na tuboan ug igong sagbot nga kasibsiban ug busa biyaan kini. Sa Brazilianhong Amazonia, 165,000 kilometro kuwadradong yuta gikataho nga gibiyaan niining paagiha.

Unsay paglaom alang sa bagang kalasangan ug sa nagdagsang nga ihalas nga mga tanom ug hayop niini? Si Ramiro, Roberto, ug daghang uban pa nga sama kanila nanglimbasog aron sa pagpanalipod sa tropikanhon nga bagang kalasangan batok sa mga epekto sa internasyonal nga komersiyo, sobrang populasyon, mga tawo nga ang panginabuhi mao ang pagpanglit-ag ug mga mananap nga ibaligya ingong mga binuhing hayop, ug sa ilegal nga mga mangangayam ug mga mamumutol ug kahoy. Apan unsa ang tinuod, nagpahipi nga mga hinungdan sa pagkapuril sa kalasangan? Duna bay paagi nga gamiton ang daghang kahinguhaan sa bagang kalasangan nga dili kini madaot?

[Footnote]

[Blurb sa panid 3]

Ang kadaghanan sa mga espisye sa mananap sa kalibotan makita diha sa tropikanhong kalasangan, apil ang daghan kaayong matang sa mga tanom

 [Mga hulagway sa panid 4, 5]

Ang mga mamumutol ug kahoy ug ang mga dalan nga ilang gihimo makadaot sa bagang lasang