Nganong Daghan ang Mapintas nga mga Krimen Karon?

ANG tanang krimen daotan. Apan ang way-hinungdan nga mga krimen mas lisod nga masabtan. Ang kamatuoran nga sagad kana walay dayag nga motibo nakapalibog sa mga imbestigador. Kay ang komunikasyon nagakahimong labi pang epektibo sa dili pa dugayng katuigan, masayran sa milyonmilyon o bilyonbilyon pa sulod sa pipila lang ka oras ang maong makalilisang nga mga krimen. Usa ka taho nga gipatik sa World Health Organization nag-ingon nga “ang tanang kontinente, nasod ug kadaghanang komunidad apektado sa kapintasan.”

Bisan ang mga dapit nga gihunahunang luwas mga katuigan kanhi karong bag-o nakasinatig mas daghang kaso sa dili-masabot nga mapintasong mga buhat. Pananglitan, ang Hapon dugay na nga adunay ubos nga proporsiyon sa mapintas nga krimen. Bisan pa niana, sa Ikeda, niadtong Hunyo 2001, usa ka lalaki nga may dalang sundang sa matadero misulod sa usa ka tunghaan ug nanunggab ug nanigbas. Sa 15 minutos siya nakapatayg 8 ka bata ug nakasamad ug 15 pang uban. Kon idugang kini sa ubang mga taho gikan sa Hapon, sama niadtong bahin sa mga batan-on nga mipatayg bug-os nga mga estranghero aron maukyaban lamang, ang usa makasabot nga ang kahimtang nausab na.

Bisan sa mga nasod diin kanunayng daghan ang mga krimen, ang mga tawo mangil-aran pa sa pipila ka dili-masabot nga mga krimen. Matuod kini human sa pagbomba sa World Trade Center sa New York niadtong Septiyembre 11, 2001. Ang sikologong si Gerard Bailes nagpahayag niini: “Kadtong hitaboa nagbalhin sa kalibotan ngadto sa usa ka bug-os dili-sinati, peligroso nga dapit diin dili nato matagna kon unsay mahitabo.”

Nganong Ginabuhat Nila Kana?

Walay usa ka linaing hinungdan nga magpatin-aw sa tanang nagkadaiya ug dili-masabot nga kapintasan. Ang naghimo sa pipila ka krimen nga mas lisod masabtan mao ang dili-rasonableng kinaiyahan niini. Pananglitan, lisod masabtan kon nganong duolon sa usa ka tawo ang bug-os nga mga estranghero ug dunggabon sila hangtod mamatay o kon nganong ang usa ka tawo modrayb duol sa usa ka balay ug magpataka sa pagpamusil.

Moingon ang pipila nga ang kapintas maoy kinaiyahan sa mga tawo. Mangatarongan ang uban nga ang dili-masabot nga mga krimen dili bahin sa  kinaiyahan sa tawo.​—Tan-awa ang kahong “Nadestino na sa Kapintasan?”

Nagtuo ang daghang eksperto nga adunay daghang hinungdan ug mga sirkumstansiya nga makatukbil sa mga tawo mao nga sila makiling sa paghimog dili-rasonable, mapintas nga mga buhat. Usa ka taho nga gipatik sa FBI (Federal Bureau of Investigation) Academy sa Tinipong Bansa nag-ingon pa: “Ang homosidio dili buhat sa usa ka maayog-pangisip, hustog-panimuot nga tawo.” Ang pipila ka awtoridad mosupak sa pagkahan-ay nianang mga pulonga. Bisan pa niana, mouyon ang daghan sa kahulogan niana. Sa usa ka hinungdan ang panghunahuna sa mga tawo nga mohimog dili-masabot nga mga krimen dili normal. May nakaapekto sa ilang makataronganong panghunahuna sa punto nga sila mohimog butang nga dili mahanduraw. Unsang mga impluwensiya ang nagtukmod sa mga tawo sa paghimo nianang mga buhata? Susihon nato ang ubay-ubay nga posibleng mga impluwensiya nga gihisgotan sa mga eksperto.

Pagkadaot sa Pamilyahanong Kinabuhi

Si Marianito Panganiban, usa ka tigpamaba sa National Bureau of Investigation sa Pilipinas, gisukna sa usa ka magsusulat sa Pagmata! bahin sa kagikan niadtong naghimo ug grabeng mga krimen. Siya mikomento: “Naggikan sila sa nabungkag nga mga pamilya. Nakulangan sila sa pag-atiman ug pagmahal. Adunay pagkadaot sa moralidad sa mga tawo sa diwa nga wala silay giya ug dayon sila masalaag.” Daghang tigdukiduki nagsugyot nga ang dili-maayong mga relasyon ug kapintasan diha sa pamilya maoy kasagaran taliwala sa mabangis nga mga kriminal.

Ang Nasodnong Sentro sa Pagsusi sa Mapintas nga mga Krimen sa T.B. miluwat ug taho nga naglista sa mga butang nga magpaila sa mga batan-on nga lagmit mohimog grabeng kapintasan sa tunghaan. Ang mosunod nga pamilyahanong mga butang nalakip: gubot nga relasyon tali sa ginikanan ug anak, mga ginikanang dili makaila sa mga suliran sa ilang mga anak, pagkadili-suod, mga ginikanang may diyutay lang o walay mga limitasyon bahin sa panggawi sa usa ka anak, ug mga anak nga tigsekreto, doble-kara ug may gitago nga usa ka bahin sa ilang kinabuhi gikan sa ilang mga ginikanan.

Daghang bata ang nabiktima karon sa pagkabungkag sa pamilya. Ang uban adunay mga ginikanan nga halos walay panahon alang kanila. Ang libolibong batan-on nagdako nga kulang ug giya bahin sa moralidad ug sa pamilya. Gibati sa pipila ka eksperto nga ang ingong palibot basin moresulta sa mga anak nga walay katakos nga magmabination sa uban, busa mas dali silang mohimog mga krimen batok sa isigkatawo, nga sagad walay pagbasol.

Mga Grupong Nagdumot Tungod sa Lahing Rasa, Relihiyon, Tribo ug ang mga Kulto

Gipaila sa ebidensiya nga ang pipila ka grupong nagdumot tungod sa lahing rasa, relihiyon, tribo o ang mga kulto maoy kusog nga impluwensiya diha sa paghimog pipila ka krimen. Sa Indiana, T.B.A.,  usa ka 19-anyos itom nga lalaki nagbaktas aron mopauli na gikan sa usa ka shopping mall. Mga gutlo sa ulahi, nagbuy-od na siya sa daplin sa dalan nga may bala sa iyang utok. Gipusil siya sa usa ka batan-ong lalaki nga sulagmang mipili kaniya. Ngano? Ang mamumuno buot konong mamembro sa usa ka organisasyong nagtuo nga ang puti nga mga tawo maoy labaw ug aron makabaton ug patik nga balayan sa lawalawa tungod sa pagpatay ug usa ka itom nga tawo.

Ang pag-atake pinaagi sa nerve-gas niadtong 1995 sa usa ka subwey sa Tokyo; ang paghikog sa daghang tawo sa Jonestown, Guyana; ug ang pagkamatay sa 69 ka membro sa Order of the Solar Temple sa Switzerland, Canada, ug Pransiya nahitabo tungod sa impluwensiya sa mga kulto. Ang maong mga pananglitan nag-ilustrar sa gamhanang impluwensiya sa pipila ka grupo diha sa panghunahuna sa pipila ka tawo. Ang karismatik nga mga lider nakadani sa mga tawo sa paghimo sa “dili-mahanduraw” pinaagi sa paghaylo kanila sa gituohan nga kaayohan.

Ang Sistema sa Komunikasyon Alang sa Masa ug ang Kapintasan

Ipunting sa pipila ka tawo ang ebidensiya nga ang nagkadaiyang mga matang sa modernong komunikasyon makadasig sa pagkamakig-awayon. Ang kanunayng pagkaladlad sa kapintasan nga gipasundayag diha sa telebisyon, mga pelikula, sa mga dula sa video, ug Internet giingon nga maghimo sa konsensiya nga kubalan ug magdasig sa mapintas nga mga krimen. Si Dr. Daniel Borenstein, presidente sa American Psychiatric Association, nag-ingon: “Sa pagkakaron adunay kapig 1,000 ka pagtuon nga gibase sa kapig 30 ka tuig nga panukiduki nga nagpasundayag sa koneksiyon tali sa kapintasan diha sa sistema sa komunikasyon ug sa pagkamakig-awayon sa pipila ka bata.” Atubangan sa usa ka komite sa Senado sa T.B., si Dr. Borenstein nagpamatuod: “Kombinsido kami nga ang subsob nga pagkaladlad sa tanang matang sa kapintasan diha sa kalingawan dako ug epekto diha sa panglawas sa publiko.”​—Tan-awa ang kahong “Kapintasan sa Dula sa Kompiyuter​—Hunahuna sa Usa ka Doktor.”

Ang espesipikong mga kaso kadaghanan ipunting aron ipakita nga kini matuod. Sa kaso sa nakapusil nga nalangkit sa way-kaluoyng pagpatay sa magtiayon nga nagtan-aw sa pagsilang sa adlaw sa baybayon, nga gihisgotan sa nag-unang artikulo, ang mga abogado sa kihante mipresentar ug ebidensiya nga ang pagpatay aron maukyaban lamang gidasig sa balikbalik nga pagtan-aw sa usa ka mapintasong pelikula. Sa pagpamusil sa usa ka tunghaan diin namatay ang 15 ka tawo, ang duha ka estudyanteng kriminal giingon nga migugol ug daghang oras kada adlaw sa pagdula ug  mapintasong mga dula sa video. Dugang pa, nagbalikbalik sila sa pagtan-aw sa mga pelikulang nagdayeg sa kapintasan ug pagpatay.

Mga Droga

Sa Tinipong Bansa, mitulo ka pilo ang proporsiyon sa pagpatay nga gihimo sa mga tin-edyer sulod sa walo ka tuig nga yugto. Unsang usa ka hinungdan ang gipunting sa mga awtoridad? Ang mga gang, ilabina ang mga gang nga nalangkit sa crack cocaine. Sa kapig 500 ka homosidio karong bag-o sa Los Angeles, California, “ang kapolisan miingon nga 75 porsiyento may kalangkitan sa gang.”

Usa ka taho nga gipatik sa FBI Academy nagpahayag niini: “Ang mga droga nalangkit sa labihan ka daghang kaso sa homosidio.” Ang pipila ka tawo kansang panghunahuna natuis tungod sa paggamit ug droga mopatay samtang nahubog sa droga. Panalipdan sa uban ang ilang pagbaligyag droga pinaagi sa paggamit ug kapintasan. Dayag, ang mga droga dakog bahin nga nagaimpluwensiya sa mga tawo sa paghimo ug makalilisang nga mga buhat.

Sayon nga Pagbaton ug Makapatay nga Armas

Sumala sa gihisgotan sa nag-unang artikulo, usa ka tawo nga namusil sa Tasmania, Australia, nga mipatayg 35 ka tawo. Nakasamad siyag 19 pa. Ang maong lalaki armadog estilo-militaryo nga semiawtomatik nga pusil. Tungod niadto daghan ang nakahinapos nga ang pagkasayon sa pagbaton ug ingong armas lain pang hinungdan nga ang mapintas nga mga krimen nagdaghan.

Usa ka taho nagpakita nga may 32 lamang ka pagpatay ginamit ang pusil sa Hapon niadtong 1995, nga kadaghanan naglakip sa mga gangster nga gipatay sa ubang mga gangster. Sa kaatbang, adunay kapin sa 15,000 ka pagpatay ginamit ang pusil sa Tinipong Bansa. Nganong dakog kalainan? Giingon sa pipila nga ang estriktong mga balaod bahin sa pagpanag-iyag pusil sa Hapon maoy usa ka hinungdan.

Kawalay-Katakos sa mga Tawo sa Pagsagubang sa mga Suliran

Inigkabati bahin sa pipila ka makalilisang nga mga krimen, ang pipila ka tawo basin moingon, ‘Buang kadtong tawhana!’ Bisan pa niana, dili tanang nagbuhat sa maong mga krimen ang nalisoan ug utok. Hinuon, daghan ang nalisdan gayod sa pagsagubang sa mga suliran sa kinabuhi. Ang mga eksperto nagpahayag nga ang mga depekto  sa personalidad mahimong moresulta sa grabeng mga buhat. Ang mosunod naapil niana: kakulang sa katakos sa pagkat-on ug sa pagpakigrelasyon; negatibong mga epekto sa pisikal ug seksuwal nga pag-abuso; mga kinaiyang dili-dalawaton sa katilingban; pagdumot sa usa ka grupo, sama sa kababayen-an; kawalay paghinulsol sa dihang makabuhat ug daotan; ug tinguha sa pagmaniobra sa uban.

Bisan kon unsay ilang suliran, ang pipila kanunayng maghunahuna sa ilang suliran mao nga madaot ang ilang panghunahuna, ug kini mahimong moagak kanila sa paghimog katingad-ang mga buhat. Ang usa ka nars nga may hinobrang pangandoy sa atensiyon maoy usa ka pananglitan. Iyang giindyeksiyonan ug pangparelaks sa kaugatan ang gagmayng mga bata mao nga mihunong ang ilang gininhawa. Unya iyang gikalipayan ang dakong atensiyon nga gihatag kaniya samtang iyang “giluwas” ang matag bata. Sa kaalaot, wala siya makapasig-uli sa gininhawa sa tanang bata. Gihukman siyang sad-an sa pagpatay.

Pinasukad sa nag-unang impormasyon nadayag nga ang daghang butang nagtingob nga maoy hinungdan nga ang mga tawo makiling sa paghimog mapintasong mga krimen. Bisan pa niana, dili makompleto ang atong listahan kon dili nato hisgotan ang usa pa ka hinungdanon kaayong butang.

Ang Tubag sa Bibliya

Ang Bibliya makatabang kanato nga masabtan ang nagakahitabo karon ug kon nganong ang mga tawo molihok sa grabeng mga paagi. Tukmang gibatbat niini ang mga tinamdan nga kasagaran natong makita. Pananglitan, ang talaan nga makita sa 2 Timoteo 3:​3, 4 nag-ingon nga ang mga tawo “walay kinaiyanhong pagbati” ug sila “walay pagpugong-sa-kaugalingon, mabangis, walay gugma sa pagkamaayo,” ug “gahig-ulo.” Sa laing basahon sa Bibliya, si Jesus gikutlo nga nag-ingon: “Mobugnaw ang gugma sa kadaghanan.”​—Mateo 24:12.

Ang Bibliya nag-ingon: “Sa kataposang mga adlaw moabot ang makuyaw nga mga panahong lisod sagubangon.” (2 Timoteo 3:1) Oo, ang atong nakita maoy ebidensiya nga kita nagakinabuhi sa kataposan sa presenteng sistema sa mga butang. Nagkadaot ang mga kahimtang, uban ang mga tinamdan sa mga tawo. Makadahom ba kita ug daling solusyon? Ang Bibliya nagtubag: “Ang mga tawong daotan ug mga impostor mosamot pa kangil-ad.”​—2 Timoteo 3:13.

Nagpasabot ba kini nga ang mga tawo nadestino na sa walay-kataposang siklo sa makalilisang nga kapintasan ug nagdaghang krimen? Tukion nato ang maong pangutana sa sunod natong artikulo.

[Kahon sa panid 6]

Nadestino Na Sa Kapintasan?

Nangatarongan ang pipila nga ang hilig sa kapintasan o pagpatay dala sa pagkatawo. Ang mga dumadapig sa ebolusyon nagpatuo nga gikan kita sa mapintas nga mga hayop ug nakapanunod lang sa mabangis niining kinaiya. Kanang mga teoriyaha nagpaila nga kita nadestino na sa walay-kataposang siklo sa kapintasan nga walay paglaom sa paglingkawas gikan niana.

Bisan pa niana, may dakong ebidensiya ang kaatbang niana. Ang mga teoriya nga gihisgotan sa itaas dili magpatin-aw kon nganong nagkadaiya ang gidaghanon ug mga matang sa kapintasan sa nagkalainlaing kultura. Kana sila wala magpaila kon nganong ang pagsanong sa kapintasan maorag naandan na diha sa pipila ka kultura, samtang diha sa ubang mga katilingban gamay kaayong kapintasan ang gitaho, nga halos walay pagpatay. Giyagyag sa sikoanalistang si Erich Fromm ang mga depekto sa teoriya nga kono atong napanunod ang pagkamakig-awayon gikan sa mga unggoy pinaagi sa pagpunting nga bisan pag ang pipila kanila maoy mabangison ingong resulta sa pisikal nga mga panginahanglan o aron panalipdan ang kaugalingon, ang mga tawo lamang ang nahibaloang mopatay alang sa kaukyab sa pagpatay.

Diha sa ilang librong The Will to Kill​—Making Sense of Senseless Murder, ang mga propesor nga si James Alan Fox ug Jack Levin nag-ingon: “Ang pipila ka tawo mas kiling sa kapintasan kay sa uban, apan anaa gihapon ang kagawasan sa pagpili. Ang tinguha nga mopatay, bisan pag kontrolado sa daghang pangsulod ug panggawas nga mga puwersa, naglakip gihapon sa pagpili ug sa pagdesisyon sa tawo, ug sa ingon sa pagkamay-tulubagon ug pagkamabasol.”

[Kahon/Hulagway sa panid 7]

KAPINTASAN SA DULA SA KOMPIYUTER​—HUNAHUNA SA USA KA DOKTOR

Si Dr. Richard F. Corlin, miaging presidente sa American Medical Association, nagpakigpulong ngadto sa usa ka grupo sa migraduwar nga mga doktor sa Philadelphia, Pennsylvania, T.B.A. Gihisgotan niya ang mga dula sa kompiyuter nga modasig sa kapintasan. Ang pipila niining mga dulaa mohatag ug mga puntos alang sa mga samad sa lawas, dugang mga puntos kon maigo ang lawas, ug mas daghan pang puntos kon maigo ang ulo. Mosirit ang dugo, ug motuasik ang utok sa palibot.

Si Dr. Corlin mikomento nga ang mga bata dili tugotan sa pagdrayb, dili tugotan sa pag-inom ug alkoholikong ilimnon, ug dili tugotan sa pagsigarilyo kon sila bata pa kaayo. Unya siya miingon: “Apan atong tugotan sila nga mabansay nga mga mamumusil sa edad nga sila wala pa makakat-on sa pagkontrolar sa ilang hilig ug walay kahamtong ug disiplina sa paggamit nga luwas sa armas nga ilang gidulaan. . . . Kinahanglang tudloan nato ang atong mga anak sukad sa sinugdanan nga ang kapintasan adunay mga resulta​—seryosong mga resulta​—sa tanang panahon.”

Ikasubo, inay matudloan nga ang krimen adunay daotang sangpotanan, ang mga bata sagad maoy inosenteng mga biktima sa mapintas nga mga krimen. Gipakita sa mga estadistika nga ang pagpabuto sa pusil nagpatayg napulo ka bata sa usa ka adlaw sa Tinipong Bansa. Si Dr. Corlin nag-ingon: “Ang Tinipong Bansa maoy nanguna sa kalibotan​—sa proporsiyon sa pagkapatay sa mga bata niini tungod sa mga pusil.” Iyang panghinapos? “Ang kapintasan pinaagi sa pusil maoy kapeligrohan sa panglawas sa publiko sa atong nasod. Kini usa ka kamatuoran.”

[Kahon sa panid 9]

MGA HINUNGDAN NGA NAKATAMPO SA MAPINTAS NGA MGA KRIMEN

Gibati sa daghang eksperto nga ang mosunod makatampo sa dili-masabot nga mga krimen:

Pagkabungkag sa pamilya

Mga grupo nga nagdumot tungod sa lahing rasa, relihiyon, tribo, mga radikal

Peligrosong mga kulto

Kapintasan sa kalingawan

Pagkaladlad sa aktuwal nga kapintasan

Pag-abuso sa mga droga

Kawalay-katakos sa pagsagubang sa mga suliran

Sayon nga pagbaton ug makapatay nga armas

Pipila ka matang sa sakit sa utok

[Hulagway sa panid 8]

Usa sa lima ka pagbomba nga mipatayg labing menos 12 ug nakaangol sa kapig 80 pa nga uban, Quezon City, Pilipinas

[Credit Line]

AP Photo/Aaron Favila Disyembre 30, 2000

[Hulagway sa panid 8]

Duha ka estudyante mipatayg usa ka magtutudlo, 12 ka estudyante, ug sa ilang kaugalingon sa Columbine High School, Colorado, T.B.A.

[Credit Line]

AP Photo/Jefferson County Sheriff’s Department Abril 20, 1999

[Hulagway sa panid 8, 9]

Usa ka bomba-sulod-sa-sakyanan mipatayg labing menos 182 ug nakaangol ug 132 sa usa ka naytklab sa Bali, Indonesia

[Credit Line]

Maldonado Roberto/GAMMA Oktubre 12, 2002