Pagpaniid sa Kalibotan

Tibuok-Kalibotang Epidemya sa Tambok Kaayong mga Bata

“Ang sobrang pagkatambok sa mga bata nahimong tibuok-kalibotang epidemya ug ang problema kinahanglang sulbaron pinaagi sa pagtagad sa gamot niini nga mao ang walay-sustansiyang pagkaon,” nagtaho ang The New York Times. “Sumala pa sa International Obesity Task Force, kapin sa 25 porsiyento sa mga nag-edad ug 10 anyos diha sa daghang kayutaan sa tibuok kalibotan maoy sobrag timbang o tambok kaayo.” Ang Malta (33 porsiyento), Italya (29 porsiyento), ug ang Tinipong Bansa (27 porsiyento) maoy nag-una sa listahan. Bayente singko porsiyento sa mga bata nga nag-edad ug tali sa kuwatro ug diyes anyos sa Chile, Mexico, ug Peru maoy sobrag timbang o tambok kaayo. Diha sa pipila ka dapit sa Aprika, nagkadaghang bata ang nakaplagang sobrag timbang kay sa kulag timbang. Nganong mas daghan ang tambok kaayo? “Ang aberids nga bata [sa T.B.] makakitag 10,000 ka panganunsiyo sa pagkaon kada tuig, nga 95 porsiyento niana maoy alang sa daling-maluto nga pagkaon, mga soft drink, kendi ug gisagolag asukar nga mga sereales​—ngatanan dakog ganansiya apan kulag sustansiya nga mga produkto,” maoy tubag sa The Washington Post. “Ang mga kampanya sa natad sa negosyo naglangkit sa daling-maluto nga pagkaon ug mga soft drink ngadto sa mga dulaan, dula, mga butang nga gikolekta ingong lingawlingaw, mga salida sa sine ug sikat nga mga tawo. . . . Katingad-an ba nga ang mga bata karon makakuhag mga 15 porsiyento sa ilang katibuk-ang mga kaloriya gikan sa daling-maluto nga pagkaon, 10 porsiyento gikan sa gisagolag asukar nga mga soft drink ug katunga lang gikan sa gisugyot nga gidaghanon sa prutas ug mga utanon?”

 Mga Putyokan Nagsanta sa mga Elepante

Ang populasyon sa elepante sa Kenya nagkadaghan, apan kini nagpatunghag mga problema. Daoton sa magsuroysuroy nga mga elepante ang mga kahoy ug pananom, ug sa aberids, ang mga elepante makatamak ug usa ka tawo hangtod mamatay matag duha ka semana. Apan, ang biologo sa Oxford University nga si Fritz Vollrath nakadiskobre ug posibleng makasanta niini. Sa dihang matugaw sa mga elepante ang usa ka balay sa putyokan, matod niya, “mabalaka sila niini. Managan sila ug gukdon sila sa mga putyokan sa daghang kilometro ang gilay-on.” Paakon sa mga putyokan ang mga elepante diha sa walay-panalipod nga mga dapit sa palibot sa mga mata, sa luyo sa mga dalunggan, sa ilalom sa sungo, ug sa tiyan. Si Vollrath nagbutang ug may-sulod ug walay-sulod nga mga balay sa putyokan sa Aprika diha sa pipila ka kahoy nga nanubo sa kasagbotan nga kanunayng adtoon sa mga elepante. Ang New Scientist nagtaho nga likayan sa mga elepante ang tanang kahoy nga gibutangan ug may-sulod nga mga balay sa putyokan ug likayan ang un-tersiya niadtong gibutangan ug walay-sulod nga mga balay sa putyokan. Apan ilang gihasmagan ang 9 sa 10 ka kahoy nga walay mga balay sa putyokan. Nakaplagan usab ni Vollrath nga likayan sa mga elepante ang tingog sa masuk-anong mga putyokan bisan sa dihang ipatokar kini diha sa mga trompa.

Ulahi nga Balita, Dihadiha nga Reaksiyon

“Ang habog nga mga bilding dili pamilyar alang sa mga Masai nga nagpuyo niining hilit nga dapit [Enoosaen] sa Kenya, diin ang kinatas-ang mga butang sa halapad nga kapunawpunawan mao ang mga kahoyng akasya ug mga giraffe nga naningaon niana,” matod sa The New York Times. “Busa sa dihang nahiuli di pa dugay si Kimeli Naiyomah ngadto niining gamayng balangay gikan sa iyang pag-eskuyla sa Tinipong Bansa, nahibaloan niya nga ang iyang isigka-Masai wala kaayoy ideya kon unsay nahitabo nianang halayong dapit nga gitawag ug New York sa Sept. 11. Ang uban niining tiglalin nga komunidad sa mga tigbuhig baka wala gani mahibalo sa maong hitabo.” Sa dihang si Naiyomah, kinsa miadto sa Manhattan sa Septiyembre 11, misugilon sa mga taga-balangay kon unsay iya mismong nasaksihan mga walo ka bulan ang milabay, naguol kaayo sila, ug buot nilang motabang. Tungod niana 14 ka baka, usa sa labing bililhong mga butang nga ikatanyag sa mga Masai, ang gidonar aron sa pagtabang sa mga biktima sa maong katalagman. Apan tungod sa suliran sa transportasyon, ang opisyal sa embahada sa T.B. nga maoy midawat niana miingon nga iya “tingaling ibaligya ang mga baka ug mopalit ug mga alahas sa Masai ug ipadala kana ngadto sa Amerika,” matod sa Times.

Daogdaogang mga Babaye

“Ang pangdaogdaog taliwala sa mga batang lalaki sagad maoy sa pisikal nga pag-atake,” nagtaho ang mantalaang Toronto Star, samtang “taliwala sa mga babaye, ang mga taktika maoy sagad sa sikolohikal ug emosyonal nga paagi.” Giingon nga samtang ang mga batang babaye hapit nang motin-edyer, masinati nila ang nagatubong sukod sa kahadlok ug kabalaka, nga naglakip sa kabalaka maylabot sa kon unsay panglantaw kanila sa mga lalaki. Ang mga eksperto sa panggawi nagtuo nga “ang mga babaye mahimong mag-indigay kon kinsay mas madanihon kanila sa mga lalaki, nga gidasig sa seksing mga babaye nga makita nila sa mga panganunsiyo.” Si Denise Andrea Campbell, kanhing presidente sa National Action Committee on the Status of Women, nag-ingon: “Daghang batan-ong babaye wala masayod kon unsaon sa pagdumala sa ilang pagbati sa kasuko ug kasina sa direktang paagi.” Busa, ang maong mga pagbati “ipahayag sa dili direkta ug makadaot nga paagi.” Ang mga babaye mahimong moatake sa ubang mga babaye, ginamit ang mga taktika nga sama sa pagpakigbungol, pagmugtok, pagpanglibak, ug pagpakaylap ug mga hulungihong.

Kahigwaos Diha sa Trabahoan

“Halos usa sa lima ka Canadiano ang nag-ingon nga sila nakasinati ug tumang kahigwaos nga nakahunahuna silang maghikog aron mawala ang kapit-os,” nagtaho ang The Globe and Mail. Unsay hinungdan niining maong kahigwaos? Sa usa ka surbi sa 1,002 ka tawo, 43 porsiyento ang naghisgot sa ilang trabaho. “Diha sa modernong trabahoan, atong gipugos ang mga tawo sa paggamit sa bug-os nilang pisikal ug sikolohikal nga katakos,” matod ni Shimon Dolan, usa ka organisasyonal nga sikologo ug propesor sa University of Montreal. “Dako kaayo ang pagpit-os sa paghimo sa gikinahanglan kanimo apan, sa samang higayon, wala gayoy kasegurohan​—wala ka mahibalo kon aduna ka pa bay trabaho pagkaugma.” Sa unsang paagi gisagubang sa mga Canadiano ang maong kahigwaos? Ang ehersisyo maoy labing popular nga paagi, matod sa Globe, “nga gisundan sa pagbasag libro, mga pasatiempo ug pag-apil sa mga esport, pagpakighugoyhugoy ug pagpakig-uban sa pamilya.”

Ang Pagbasa Uban sa mga Ginikanan Makapakalma samga Bata

“Ang regular nga pagbasa uban sa usa ka ginikanan makapakunhod pag-ayo sa pagkadili-mahigalaon taliwala sa samokan nga mga bata kinsa makig-away, mangawat ug mamakak,” nagtaho ang mantalaan sa London nga The Times. Diha sa napulo ka semana nga pagtuon nga gidumala sa Institute of Psychiatry nga nag-apil sa kapin sa 100 ka tag-singko ug tag-sayis-anyos nga mga bata diha sa Sentro sa London, ang mga ginikanan gitudloan sa “pagpatay sa ilang mga cell phone sa dili pa molingkod aron sa pagbasa uban sa ilang mga anak, nga maglaraw daan sa sugilanon sa dili pa mosugod ug dili dalidalion pagpakli ang mga panid ug tan-awon ang mga hulagway.” Ang mga resulta “naghatag ug klarong pamatuod nga ang yanong mga kalihokan nga giplano sa mga ginikanan nga nasentro sa mga anak mahimong epektibo gayod sa pagpauswag sa panggawi sukad pa sa pagkabata,” nag-ingon ang mantalaan. “Ang gikinahanglan gayod sa mga bata mao ang atensiyon,” matod sa pangulong tigpanukiduki nga si Dr. Stephen Scott. “Mabatonan nila kini pinaagi sa pagbasa uban sa ilang mga ginikanan.”

Malipayong mga Boluntaryo

“Ang mga tawo nga nagdeboto sa ilang panahon sa walay-suhol nga trabaho nag-ingon nga sila mas malipayon sa ilang trabaho, panahon sa pagtrabaho, relasyon sa katilingban ug sa espirituwalidad kay sa bisan unsang ubang mga grupo,” nagtaho ang The Sydney Morning Herald. Nakaplagan sa usa ka surbi nga gidumala sa usa ka tem sa mga tigpanukiduki sa Australia nga ang mga boluntaryong mga trabahante “tagbaw kaayo sa ilang panglawas, gidaghanon sa panahon sa paglulinghayaw ug kon giunsa nila kana paggamit,” matod sa taho. Si Propesor Bob Cummins sa Deakin University nag-ingon nga daghan ang mga boluntaryong trabahante sa Australia​—32 porsiyento sa mga Australiano naghimog walay-suhol nga trabaho. Ang Herald nagtaho usab nga kadtong nagtrabahog kapin sa 60 oras kada semana​—kadaghanan mga babaye nga mga tig-atiman sa masakiton​—“mas tagbaw sa ilang panglawas ug sa ilang trabaho kay sa mga tawong nagtrabaho ug pipila lang ka oras.”

Paglawig Agi sa Northeast Passage

Sa ikaupat nga pagsulay niini, ang usa ka tem sa Alemang mga manunuhid milampos sa pagnabigar ginamit ang 18-metros nga sakayang may layag agi sa Northeast Passage, nagtaho ang The Independent sa London. Kining maong ruta duol kaayo sa kasagarang punog yelo nga amihanang baybayon sa Rusya. Una kining gitadlas niadtong 1879 sa usa ka Swekong manunuhid nga si Adolf Nordenskjöld, pinaagi sa barko nga gipadagan sa alisngaw ug layag. “Wala pa gayod nako makita ang maong agianan nga walay yelo sama niini nga ting-init,” nag-ingon ang lider sa tem nga si Arved Fuchs. “Nagtuo kami nga tungod kini sa kombinasyon sa epekto sa pag-init sa tibuok yuta ug abnormal nga kahimtang sa hangin, nga nagpahinabo sa dagkong mga yelo nga magpabilin sa lawod ug nagtugot kanamo sa pag-agi.” Tungod sa tabang sa gaan kaayong ayroplano sa dagat ug mga hulagway nga nakuha sa satelayt sa paglihok sa dagkong mga yelo, apan walay tabang sa barko nga tigbungkag sa yelo, ilang natapos ang 15,000-kilometros nga paglawig gikan sa Hamburg, Alemanya, ngadto sa Provideniya, Rusya, diha sa Bering Sea, sulod sa 127 ka adlaw. Diha sa sakayan, ang mga lalaki nagkaon lamang sa mga pagkaong sama sa ginakaon sa mga astronot. Bisan pa niana, may usa nga miingon: “Ang bugtong kalisdanan mao ang pagpuyo diha sa gamayng luna nga may 11 pa ka laing tawo sulod sa upat ka bulan.”