Ang Panahon—Nganong Nalain na Kini?

“SA DIHANG magkita ang duha ka tawong Ingles, ang ilang unang estoryahan mao ang panahon.” Kana ang pasiaw sa bantogang magsusulat nga si Samuel Johnson. Apan sa bag-ong katuigan, ang panahon dili lang pang-abli sa estoryahay. Kini butang nga gikabalak-an pag-ayo sa katawhan sa tibuok kalibotan. Ngano? Tungod kay ang panahon​—nga sa nangagi kanunayng dili matagna​—misamot nga nahimong dili na matagna.

Pananglitan, sa ting-init sa 2002, ang Uropa nakasinatig kusog kaayong mga bagyo. Sa pagkamatuod, kadto miresulta sa gihubit nga “kinagrabehang mga baha sa sentral nga Uropa sa kapig siglo.” Matikdi ang mosunod nga mga balita:

AUSTRIA: “Ang mga probinsiya sa Salzburg, Carinthia, ug Tirol grabeng naapektohan sa kusog nga mga bagyo. Gibanlasan ug lapok ang daghang kalye, nga ang ugdo sa lapok ug mga hugaw miabot ug 15 metros. Sa estasyon sa Südbahnhof, sa Vienna, tungod sa bagyong may dalugdog nadiskaril ang usa ka tren nga nakaangol ug ubay-ubayng tawo.”

CZECH REPUBLIC: “Makahahadlok kadto nga kasinatian alang sa Prague. Apan sa mga probinsiya, ang trahedya mas grabe pa. Miabot ug 200,000 ka tawo ang mibiya sa ilang mga balay. Ang tibuok nga mga lungsod natabonan sa tubig sa baha.”

PRANSIYA: “Kawhaag-tulo ang patay, 9 nawala, ug libolibo grabeng naapektohan . . . Tulo ka tawo ang namatay kay naigo sa liti panahon sa bagyo sa Lunes. . . . Usa ka bombero namatay human sa pagluwas sa usa ka magtiayon nga nameligro; gianod sila sa tubig sulod sa ilang kotse.”

ALEMANYA: “Wala pa sukad mahitabo sa kasaysayan sa Alemanya nga giebakwetan ang mga lungsod ug mga balangay sa gidak-ong sama karon sa panahon niining ‘baha sa siglo.’ Ang libolibong molupyo namahawa sa ilang mga lungsod. Ang kadaghanan naghimo niana ingong panagana. Ang pipila naluwas gikan sa baha sa kataposang gutlo pinaagig bangka o helikopter.”

ROMANIA: “Mga usa ka dosenang tawo ang namatay sukad sa tungatunga sa Hulyo tungod sa mga bagyo.”

RUSYA: “Labing menos 58 ka tawo ang namatay sa baybay sa Itom nga Dagat . . . Mga 30 ka kotse ug bus ang anaa pa sa ilalom sa dagat, nga dili posible ang pagpangita kanila human sa pagluwat sa bag-ong mga pasidaan sa bagyo.”

 Dili Limitado sa Uropa

Niadtong Agosto 2002 ang Alemang mantalaan nga Süddeutsche Zeitung mitaho: “Ang bag-ong mga matang sa kusog nga mga ulan ug bagyo sa Asia, Uropa, ug Amerika del Sur nagpahinabog kaylap nga pagpangdaot. Sa Miyerkoles labing menos 50 ang namatay sa midahili nga yuta sa Nepal. Usa ka bagyo mipatay ug walo ka tawo sa habagatang Tsina ug nagpahinabog kusog nga ulan sa sentral Tsina. Tungod sa mga baha sa Tsina ang Suba sa Mekong miabot sa labing taas nga lebel sa tubig sa 30 ka tuig, nga nagtabon sa kapig 100 ka balay sa amihanan-silangang Thailand. . . . Sa Argentina labing menos lima ka tawo ang nalumos pagkatapos sa kusog nga ulan. . . . Kapin sa usa ka libo ka tawo ang namatay tungod sa mga bagyo panahon sa ting-init sa Tsina.”

Samtang ang tubig nagdaot sa daghang bahin sa kalibotan, ang Tinipong Bansa nakaagom ug grabeng hulaw. Gitaho kini: “Milukop sa tibuok nasod ang kabalaka bahin sa diyutayg tubig ug namad-an nga mga atabay, diyutay kaayong agos sa tubig sa mga suba, ug kapin sa doble sa normal nga gidaghanon nga sunog sa lasang sa maong yugto sa panahon. Tungod sa pagkadaot sa mga tanom ug mga sibsibanan, kanihit sa suplay sa mainom nga tubig, mga sunog sa lasang ug kusog nga hangin nga nagdalag abog, gitagna sa mga eksperto nga ang daotang epekto diha sa ekonomiya tungod sa hulaw sa 2002 moabot ug bilyonbilyong dolyares.”

Ang pipila ka bahin sa amihanang Aprika nakaagom ug malaglagong hulaw sukad sa katuigang 1960. Sumala sa mga taho, “ang ulan maoy kawhaan ngadto sa kap-atag-siyam ka porsiyentong mas ubos kay sa unang katungang bahin sa ika-20 nga siglo, nga nagpahinabog kaylap nga kagutmanan ug kamatayon.”

Ang kinaiyahan sa panahon sa El Niño​—nga gitukbil sa pag-init sa katubigan sa silangang Pasipiko​—panapanahong magpahinabog pagbaha ug ubang pagkadaot sa panahon sa Amerika del Norte ug del Sur. * Ang organisasyon sa balita sa CNN nagtaho nga ang 1983/84 nga El Niño maoy “nakaingon sa kapig 1,000 ka namatay, nga nagpahinabog nalangkit-sa-panahon nga mga katalagman sa halos tanang kontinente ug mikabat sa $10 ka bilyon ang kadaot sa propiedad ug binuhing kahayopan.” Mas regular ang pagbalik sa maong katingad-anang panahon (matag upat ka tuig) sukad nga una kining nailhan sa ika-19 nga siglo. Apan gituohan sa pipila ka eksperto nga “mas dali ang eskedyul sa El Niño” ug “motungha kining mas subsob” sa umaabot.

Usa ka artikulong gipatik sa National Aeronautics and Space Administration sa T.B. naghatag niining pasalig: “Kadaghanan nianang ‘talagsaong’ panahon nga atong nasinati​—ang talagsaong init nga tinghunlak o ang basa kaayo nga tingtugnaw​—maoy tungod sa normal, rehiyonal nga mga kausaban sa panahon.” Bisan pa niana, adunay mga ilhanan nga tingali adunay seryosong suliran. Ang organisasyong aktibo labot sa kalikopan nga Greenpeace nagtagna: “Ang peligrosong mga kinaiyahan sa panahon nga naglakip sa mas kusog nga mga bagyo ug kusog nga ulan mopadayon sa pagpangdaot sa tibuok planeta. Ang mas grabeng mga hulaw ug mga baha literal nga magbag-o sa dagway sa Yuta, nga mosangpot sa pagkawala sa kayutaan sa baybayon ug pagkadaot sa mga lasang.” Aduna bay pasikaranan ang maong mga pangangkon? Kon mao, unsa ang hinungdan niining “peligrosong mga kinaiyahan sa panahon”?

[Footnote]

 [Mga hulagway sa panid 2, 3]

Pagbaha sa Alemanya (ibabaw) ug sa Czech Republic (wala)