Pagdaogdaog—Pipila ka mga Hinungdan ug Epekto

UNSAY magtukmod sa usa ka bata sa pagsugod ug daogdaog sa uban? Kon nabiktima ka na sukad sa usa ka tigdaogdaog, makaingon ka tingali, “Bisag unsa pay hinungdan niana, dili mahimong pakamatarongon ang maong panggawi.” Ug lagmit husto ka. Apan dunay dakong kalainan tali sa pagsabot kon nganong ang bata nahimong tigdaogdaog ug sa pagpakamatarong sa iyang panggawi. Ang mga hinungdan kon nganong ang usa ka bata mahimong tigdaogdaog dili magpakamatarong sa sayop nga panggawi, apan makatabang kini kanato sa pagsabot niana. Ug ang maong hait nga pagsabot mahimong bililhon gayod. Sa unsang paagi?

Usa ka karaang proverbio nag-ingon: “Ang hait nga salabotan sa usa ka tawo magapahinay gayod sa iyang kasuko.” (Proverbio 19:11) Ang pagkasuko tungod sa panggawi sa tigdaogdaog makalubog sa atong panghukom, nga makapatugob kanato sa kahigawad ug bisan sa pagdumot. Apan ang hait nga pagsabot sa iyang panggawi makatabang sa pagpuypoy sa atong kasuko. Kana, sa baylo, mahimong magtugot kanato sa pagkasabot nga mas tin-aw pa samtang kita nangita ug mga solusyon. Busa tagdon nato ang pipila ka mga hinungdan niining dili-maayong panggawi.

Unsay Hinungdan sa Pagdaogdaog?

Sa daghang kaso ang tigdaogdaog nagdako nga kulang sa panig-ingnan o gipasagdan sa ginikanan. Daghang tigdaogdaog naggikan sa mga panimalay diin ang mga ginikanan dili mabination o dili interesado o sa pagkatinuod, nagtudlo sa ilang mga anak sa paggamit sa kasuko ug kapintasan sa pagsulbad sa mga problema. Ang mga bata nga gimatuto nianang maong palibot dili tingali mag-isip sa ilang sakit nga sinultihan ug pagdagmal ingong pagdaogdaog; basin maghunahuna pa gani sila nga ang ilang panggawi maoy normal ug maayo.

Usa ka 16-anyos nga dalagita nga gidaogdaog diha sa balay sa iyang amaama ug sa eskuylahan sa mga eskolmet nag-ingon nga siya nahimong tigdaogdaog mismo sa diha na siya sa ikapitong ang-ang. Siya miangkon: “Sa pagkatinuod nagpuot ang akong dughan sa hilabihang kasuko; manghasi lang ko kang bisan kinsa ug sa tanan. Ang pagbatig kasakit dunay dakong epekto kanimo. Sa dihang bation nimo ang kasakit, gusto nimong pasakitan ang uban.” Bisan tuod ang maong pagpanagmal dili tingali kasagaran sa mga babayeng  tigdaogdaog, ang kasuko nga nagpaluyo niana maoy kasagaran. *

Daghang eskuylahan ang adunay daghang estudyante nga lainlain ug kagikan, kinsa gimatuto sa nagkadaiya kaayong mga paagi. Ikasubo, ang ubang mga bata agresibo tungod kay gitudloan sila diha sa balay nga ang paghulga sa uban ug ang pagsultig masakit nga mga pulong mao ang kinamaayohang paagi sa pagkuha sa gusto nila.

Ikasubo, ang maong mga paagi kasagarang molampos. Si Shelley Hymel, kaubang dekano sa University of British Columbia, sa Canada, nagtuon sa panggawi sa mga bata sulod na sa duha ka dekada. Siya nag-ingon: “Dunay mga bata nga nangitag mga paagi sa pagkuha kon unsay ilang gusto ug ikasubo, misaler ang pagdaogdaog. Nakuha nila ang gusto nila​—nakuha nila ang gahom, kadungganan ug pagtagad.”

Ang laing hinungdan nga makatampo sa pag-usbaw sa pagdaogdaog mao ang kakulang sa pagdumala. Daghang biktima ang mibati nga sila walay kadangpan​—ug ang makapasubo mao nga sa kadaghanang kaso husto sila. Si Debra Pepler, direktor sa LaMarsh Centre for Research on Violence and Conflict Resolution sa York University sa Toronto, nagtuon sa mga estudyante sa usa ka situwasyon diha sa eskuylahan ug nakakaplag nga ang mga magtutudlo nakamatikod ug nagpahunong sa mga 4 porsiyento lamang sa mga hitabo sa pagdaogdaog.

Bisan pa niana, si Dr. Pepler nagtuo nga hinungdanon nga dunay himoong aksiyon batok niana. Siya nag-ingon: “Ang mga bata dili makahimo sa pagsulbad sa problema tungod kay may kalabotan kini sa gahom, ug matag higayon nga ang usa ka tigdaogdaog modaogdaog sa usa ka bata, mapalig-on ang gahom sa tigdaogdaog.”

Nganong diyutay ra mang mga kaso sa pagdaogdaog ang gitaho? Tungod kay ang mga biktima sa pagdaogdaog nagtuo nga kon ilang itaho ang maong problema, mosamot lamang kini. Busa, sa usa ka sukod, daghang batan-on ang naggugol sa katuigan sa ilang pagtungha diha sa permanenteng kahimtang sa kabalaka ug kawalay-kasegurohan. Unsay mga epekto sa pagkinabuhi nianang paagiha?

Ang Pisikal ug Emosyonal nga mga Epekto

Usa ka taho gikan sa National Association of School Psychologists sa Tinipong Bansa nag-ingon nga kada adlaw kapin sa 160,000 ka bata ang mopalta sa eskuylahan tungod kay nahadlok sila nga daogdaogon. Ang mga biktima sa pagdaogdaog mohunong tingali sa paghisgot bahin sa eskuylahan o bahin sa usa ka partikular nga klase o kalihokan sa eskuylahan. Sila tingali maulahi sa pag-adto sa eskuylahan kada adlaw o mopalta sa pipila ka klase o mohimo pa ganig mga pasangil aron makapalta gayod sa tanang klase.

Sa unsang paagi mailhan ang mga bata nga ginadaogdaog? Aw, sila tingali mahimong sapoton, daling masuko, luya ug buot, o morag gikapoy ug magpalain. Sila tingali mahimong agresibo niadtong anaa sa balay o sa mga katalirongan ug mga higala. Ang inosenteng mga tumatan-aw nga nakakita sa mga pagdaogdaog makasinati usab sa daotang mga sangpotanan. Ang situwasyon makapahadlok kaayo kanila, nga makapamenos sa ilang abilidad sa pagkat-on.

Apan, ang magasing Pediatrics in Review nag-ingon: “Ang kinagrabehang sangpotanan sa pagdaogdaog alang sa mga biktima ug sa katilingban mao ang kapintasan, lakip na sa paghikog ug pagbuno. Ang pagkawalay mahimo nga naeksperyensiyahan sa mga bata nga nabiktima mahimong dako kaayo nga ang uban molihok sa paagi nga makadaot sa kaugalingon o manimalos nga mosangpot sa kamatayon.”

Si Dr. Ed Adlaf, usa ka siyentipikong nalangkit sa panukiduki ug propesor sa mga siyensiya labot sa panglawas sa publiko didto sa University of Toronto, nabalaka nga “kadtong nalangkit sa pagdaogdaog mas lagmit nga makasinati ug emosyonal nga mga problema karon ug sa umaabot.” Sa 2001 nga tuig tingtungha, kapin sa 225,000 ka estudyante sa Ontario ang gisurbi, ug tali sa un-kuwarto ug un-tersiya kanila ang nalangkit sa usa ka matang sa pagdaogdaog, kaha ingong biktima o ingong tigdaogdaog. Sa mao gihapong grupo, 1 sa 10 ang seryosong naghunahuna nga maghikog.

Ang padayong pagdaogdaog makapamenos sa pagsalig sa biktima sa iyang kaugalingon, makapatungha ug grabeng mga sakit, ug makadaot pa gani sa usa ka karera. Ang mga biktima sa pagdaogdaog mahimong labdan sa ulo, dili makatulog, mabalak-on, ug magul-anon. Ang uban mahiagom sa post-traumatic stress disorder. Samtang daghan ang mosimpatiya sa usa ka biktima sa pagdagmal, diyutay ra tingali ang mosimpatiya sa usa nga nabiktima sa emosyonal nga mga pag-atake. Ang kadaot dili kaayo mamatikdan. Busa imbes mosimpatiya, ang mga higala ug pamilya mapul-an tingali sa pagpamati sa mga reklamo sa biktima.

Ang pagdaogdaog makadaot usab sa mga tigdaogdaog mismo. Kon dili mahunong sa panahon sa pagkabata, lagmit mahimo sila nga mga tigdaogdaog  diha sa trabahoan inigkadagko na nila. Gani, ang ubang mga pagtuon nagpadayag nga kadtong nahimong mga tigdaogdaog sa bata pa nakaugmad ug mga batasan nga nagpadayon hangtod sa pagkahamtong na. Sila mas lagmit usab nga makahimog mga krimen kon itandi niadtong dili mga tigdaogdaog.

Ang Epekto Diha sa Pamilya

Ang pagdaogdaog diha sa trabahoan nag-apektar sa kalig-on ug kalinaw sa pamilya. Makatukbil kini sa dili-ikapatin-aw nga agda nga pasakitan sa biktima ang iyang mga minahal diha sa balay. Dugang pa, makatukmod kini sa usa ka kapikas o membro sa pamilya sa pagpakig-away sa tigdaogdaog diha sa dili-angay nga pagpaluyo sa biktima. Sa laing bahin, ang usa ka kapikas magbasol tingali sa iyang nabiktima nga kapikas tungod sa pagpahinabog kasamok. Sa dihang ang maong mga kaso sa pagdaogdaog magpadayon sa taas nga panahon, bisan ang mga kapikas nga mapaluyohon unta mawad-an na sa pailob. Sa paglabay sa mga tuig, ang pamilya lagmit nga mabungkag.

Sa pipila ka kahimtang ang pagdaogdaog moresulta sa pagkawala sa karera ug panginabuhi, sa pagbulag ug diborsiyo, o bisan sa paghikog. Tali sa katunga ug dos-tersiya sa mga Australiano nga biktima sa pagdaogdaog diha sa trabahoan ang nagtaho ug daotang mga epekto diha sa ilang suod nga mga relasyon, sama nianang uban sa ilang kapuyo, kapikas, o pamilya.

Dako ang Bugti sa Pagdaogdaog

Dako usab ug magasto ang mga amo tungod sa pagdaogdaog diha sa trabahoan. Ang tigdaogdaog diha sa trabahoan mahimong usa ka sakit-ug-sinultihang amo o usa ka tiglaraw nga kauban sa trabaho ug lagmit nga usa ka babaye inay kay usa ka lalaki. Ang maong mga tigdaogdaog sobrang magkontrolar, kutihan nga magdumala, ug magpakamenos sa uban pinaagig negatibong mga komento ug kanunayng pagpanaway, nga kasagarang magpakaulaw sa ilang biktima atubangan sa uban. Ang mga tigdaogdaog panagsa rang makaamgo sa ilang kawalay-pagtahod o mangayog pasaylo sa ilang panggawi. Kasagaran daogdaogon nila ang mga trabahante nga may katakos, maunongon, ug nagustoan kaayo sa mga isigkatrabahante.

Ang mga trabahante nga gidaogdaog dili na kaayo episyenteng motrabaho. Ang pagkamabungahon sa mga isigkatrabahante nga nakakita sa pagdaogdaog maapektahan usab. Tungod sa pagdaogdaog, ang mga trabahante mahimong dili na kaayo maunongon sa ilang amo ug dili na kaayo magkugi sa ilang trabaho. Usa ka taho nag-angkon nga tungod sa mga tigdaogdaog, ang industriya sa United Kingdom makagasto sa gibanabana nga tulo ka bilyong dolyar kada tuig. Ug giingon nga ang maong panggawi maoy hinungdan sa kapin sa 30 porsiyento sa mga sakit nga nalangkit sa kapit-os.

Klaro nga ang pagdaogdaog dunay epekto diha sa katilingban sa tibuok kalibotan. Ang pangutana mao, Duna bay mahimo aron sa pagpukgo sa problema ug pagwagtang niana?

[Footnote]

[Hulagway sa panid 7]

Makapasubo nga ang pagdaogdaog diha sa trabahoan komon kaayo

[Hulagway sa panid 7]

Ang mga biktima sa kanunayng pagdaogdaog mahimong magmagul-anon o magmamingawon