Paglawig nga Gibase sa Kahibalo sa Dagat, Langit, ug Hangin

MAHADLOK ka bang mahulog sa ngilit sa yuta? Lagmit dili. Apan sa kanhing panahon, ang pipila ka maglalawig dayag nga nahadlok niana. Ang daghan naglawig duol lang sa baybayon. Apan ang ubang maisogon nga mga marinero nagsikway sa ilang kahadlok ug milawig sa lawod.

Mga 3,000 ka tuig kanhi, ang mga sakayanon nga taga-Fenicia mogikan sa ilang mga dunggoanan sa silangang baybayon sa Mediteranyo aron magnegosyo sa Uropa ug sa Amihanang Aprika. Sa ikaupat nga siglo W.K.P., usa ka Gregong eksplorador nga ginganlang si Pytheas milawig libot sa Britanya ug mahimong nakaabot pa sa Iceland. Ug sa dugay nang panahon sa wala pa mosulod ang mga barko nga taga-Uropa sa Dagat Indian, gilataslatas na kana sa Arabo ug Insek nga mga marinero nga taga-Sidlakan. Sa pagkamatuod, ang unang Uropanhon nga milawig padulong sa India, si Vasco da Gama, luwas nga nakaabot didto sa tabang sa Arabo nga timonel, si Ibn Majid, nga maoy migiya sa mga barko ni Da Gama sa katibuk-ang 23 ka adlaw nga paglawig sa Dagat Indian. Sa unsang paagi natultolan sa karaang mga maglalawig ang ilang agianan sa dagat?

Pinaagi sa Pagbanabana, Sila Nagpadayong Buhi

Nagsalig lang gayod sa pagbanabana ang unang mga marinero. Ang mga maglalawig kinahanglang mahibalo sa tulo ka butang, sumala sa gipakita sa ilustrasyon sa ubos: (1) sukaranan sa iyang barko, (2) katulinon niini, ug (3) paingnan niini (direksiyon sa biyahe). Sayon nga masayran ang sukaranan. Apan unsaon pagtino ang paingnan?

Aron masayran ang iyang paingnan niadtong 1492, gigamit ni Christopher Columbus ang compass. Apan ang mga compass gigamit sa Uropa sukad lamang sa ika-12ng siglo K.P. Kon walay mga compass, ang mga timonel naglawig sumala sa ilang kahibalo bahin sa adlaw ug mga bituon. Kon dili nila klarong makita ang kalangitan tungod sa panganod, ang mga maglalawig magtino sa ilang posisyon sumala sa hataas ug makanunayong mga balod sa kadagatan nga ipahinabo sa padayong kusog nga hangin. Ilang bantayan ang direksiyon sa maong mga balod langkit sa pagsubang ug pagsalop sa adlaw ug mga bituon.

Unsaon nila pagbanabana ang katulinon? Ang usa ka paagi mao nga ilang orasan ang gidugayon nga malabyan sa barko ang usa ka butang nga gitambog sa  dagat dapit sa dulong sa barko. Ang ulahi, mas eksaktong paagi mao ang paghulog ug usa ka pirasong kahoy nga nataod sa pisi nga binaligtos sa tino nga mga kal-ang. Ang naglutaw nga kahoy magpagawas sa pisi sa pag-abante sa barko. Human sa gitino nga oras, birahon ang pisi ug ihapon ang mga baligtos nga nakagawas. Kadto magpaila sa katulinon sa barko pinaagi sa mga baligtos o mga knot​—mga milya sa paglawig kada oras​—paagi sa pagsukod nga gigamit gihapon karong adlawa. Kay nahibalo na sa iyang katulinon, ang maglalawig makakalkulo sa distansiya nga malawig sa iyang barko sa usa ka adlaw. Diha sa usa ka tsart, nga usa ka mapa sa dagat, iyang ibadlis ang linya aron ipakita ang iyang pag-abante sa iyang gipili nga direksiyon.

Hinuon, ang mga sulog sa dagat ug pakilid nga hangin makaduso sa barko nga mahigawas sa direksiyon niini. Busa sa popanahon kalkulohon ug itala sa maglalawig ang gikinahanglang mga kausaban sa pagtimon aron makalawig ang barko sa hustong direksiyon. Kada adlaw, siya moabante gikan sa dapit nga iyang gibiyaan​—nga magsukod, magkalkula, ug magbadlis sa linya sa pag-abante diha sa mapa. Inig-abot sa barko sa destinasyon niini, ang maong adlaw-adlaw nga mga pagtala diha sa iyang mga tsart mahimong permanente nga rekord kon sa unsang paagi ang barko nakaabot sa destinasyon niini. Kapig 500 ka katuigan kanhi, si Columbus nakaabot sa Amerika del Norte ug nakabalik sa Espanya pinaagi sa pagbanabana. Tungod sa iyang maayong-pagkadibuho nga mga tsart, ang mga marinero karon nakasubay sa iyang talagsaong biyahe.

Paglawig nga Giniyahan sa Kalangitan

Sa unsang paagi gigamit sa karaang mga maglalawig ang adlaw, bulan, ug mga bituon aron mogiya sa ilang mga barko? Ang nagsilang ug nagsalop nga adlaw magpaila sa silangan ug kasadpan. Sa kaadlawon, mamatikdan sa mga maglalawig ang pagkausob sa posisyon sa adlaw pinaagi sa pagtandi sa posisyon niini langkit sa nagkaawop nga mga bituon. Pagkagabii, ilang matino ang ilang posisyon pinaagi sa Polaris​—ang North Star​—nga mopakita nga halos tungod gayod sa North Pole panahon sa kilumkilom. Sa unahan pa sa habagatan, ang sanag nga konstelasyon nga nailhang Southern Cross nakatabang kanila sa pagkaplag sa South Pole. Busa sa tin-aw nga gabii, ang mga maglalawig bisan diin sa kadagatan makasusi sa ilang direksiyon pinaagi sa labing menos usa ka bituon.

Apan dili lang kini ang mga bituong makagiya. Pananglitan, ang mga taga-Polynesia ug ubang mga maglalawig sa Pasipiko makabasa sa kalangitan sa magabii samag usa ka mapa sa karsada. Usa sa ilang mga teknik naglangkit sa pagsunod sa dalan paingon sa usa ka bituon nga nasayran nilang mosubang o mosalop sa kapunawpunawan sa direksiyon nga ilang gitumong. Sa tibuok gabii, ang maong mga maglalawig magsusi usab sa posisyon sa ubang mga bituon aron sila makaseguro nga sila nagsubay sa hustong direksiyon. Kon sayop ang ilang direksiyon, ang posisyon sa mga bituon magpakita kanila kon unsaon pagtul-id niana.

Unsa ka kasaligan ang maong sistema? Sa panahong ang Uropanhong mga maglalawig naglawig duol sa baybay kay nahadlok nga mahulog sa ngilit sa lapad nga yuta, ang mga marinero sa Pasipiko dayag naghimog tagdugay nga mga pagtabok sa tunga sa lawod tali sa gagmayng mga pulo. Pananglitan, kapig 1,500 ka katuigan kanhi, ang mga taga-Polynesia mibiya sa Marquesas nga Kaislahan ug nangadto sa amihanan tabok sa luag kaayong Dagat Pasipiko. Sa pagtakas nila sa baybayon sa Hawaii, sila nakabiyahe nag 3,700 kilometros! Ang sugilambong sa isla naghisgot bahin sa ngadto-ngari nga mga pagbiyahe kanhi sa mga taga-Polynesia tali sa Hawaii  ug Tahiti. Ang pipila ka historyano nag-ingon nga ang maong mga asoy maoy mga kasugiran lamang. Bisan pa niana, ang mga maglalawig karong adlawa nagsubli sa maong biyahe, nga naglawig sumala sa kahibalo bahin sa mga bituon, mga balod sa dagat, ug ubang kinaiyanhong mga panghitabo​—nga walay mga instrumento.

Gianod sa Hangin

Ang de-layag nga mga barko bug-os nga nagsalig sa hangin. Ang huyohoy gikan sa luyo hapsay nga magduso sa usa ka barko, apan ang sungsongon nga hangin makapahinay gayod sa barko. Kon walay hangin, sama sa kasagarang masinati diha sa kadagatan duol sa ekwetor, ang barko dili moabante. Ngadtongadto, ang mga marinero nakadiskobreg kanunay nga hangin sa dagat nga nakatabang sa pagtino sa pangunang mga agian sa de-layag nga mga barko sa lawod. Gipahimuslan gayod sa mga maglalawig ang maong mga hangin.

Hinuon, kon sungsongon ang hangin, makapahinabo usab kanag kasakitan ug kamatayon. Pananglitan, sa dihang si Da Gama milawig gikan sa Portugal paingon sa bantogang Malabar nga Baybayon sa India niadtong 1497, ang padayong hangin nagdala kaniya ngadto sa Habagatang Atlantiko ug unya nag-anod kaniya balik pahabagatan-silangan ug palibot sa Cape of Good Hope sa Aprika. Apan didto sa Dagat Indian, iyang nasugata ang hangin nga habagat​—hangin nga sa popanahon mobalig direksiyon. Sayo kada tuig, ang habagat sa ting-init motungha sa habagatan-kasadpang bahin sa Dagat Indian, ug sa daghang bulan ipadpad niini ang tanang naglutaw paingon sa Asia. Sa hinapos nga tinghunlak, ang habagat sa tingtugnaw mobanos. Nga magdahunog gikan sa amihanan-silangan, kini mohuros balik ngadto sa Aprika. Apan si Da Gama mibiya sa India sa Agosto ug sa wala madugay nakasagubang sa sungsongon nga hangin. Imbes ang iyang pagtabok pasilangan dangtan lang ug 23 ka adlaw, ang iyang biyahe pagbalik mikabat ug duolag tulo ka bulan. Tungod sa maong kalangan, nahurot ang preskong pagkaon, ug namatyan siyag daghang tawo gumikan sa scurvy.

Ang igmat nga mga maglalawig sa Dagat Indian nakakat-on sa pagsusi sa kalendaryo ingon man sa compass. Ang mga barkong nagpaingon sa silangan nga moagi sa Cape of Good Hope kinahanglang molarga paingon sa India sa sinugdan sa ting-init kay kon dili, maghulat silag daghang bulan alang sa paborableng hangin. Sa laing bahin, ang mga kapitan sa mga barko mogikan sa India paingon sa Uropa sa hinapos sa tinghunlak aron malikayan ang pagpakigbisog sa habagat sa ting-init. Busa, ang ruta sa Dagat Indian nahisamag banosbanos nga kalye nga usag direksiyon​—adunay nagalawig nga mga barko tali sa Uropa ug sa Malabar nga Baybayon sa India sa usa ka direksiyon sa usa ka panahon.

Ang Paglawig Nagaabante

Miaginod ang panahon, ug sa kadugayan nabag-o ang direksiyon sa arte sa paglawig. Tungod sa mekanikal nga mga instrumento, namenosan ang pagsalig sa kinaiyanhong mata ug pagpanaghap. Ang astrolabe ug sa ulahi ang mas tukma nga sextant​—mga kasangkapan nga magtino sa distansiya sa adlaw o sa usa ka bituon ibabaw sa kapunawpunawan​—nagpaposible nga masayran sa mga marinero ang ilang latitude o distansiya amihanan o habagatan sa ekwetor. Ang marine chronometer​—kasaligan, angay-sa-dagat nga orasan​—naghatag kanila sa katakos nga matino ang longitude, ang ilang posisyon sa silangan o kasadpan. Ang maong mga instrumento labi pang tukma kay sa pagbanabana lamang.

Karong adlawa, ang mga gyrocompass magpaila sa amihanan nga dili na mogamit ug magnetikong dagom. Ang Global Positioning System makapaila sa eksaktong nahimutangan sa usa ka tawo pinaagi sa pagpislit ug pipila ka boton. Ang elektronikong mga displey sagad maoy kapuli sa papel nga mga tsart. Oo, ang paglawig nahimong eksaktong siyensiya. Apan kining tanang pag-uswag mopausbaw lamang sa atong pagtahod sa kaisog ug kahanas sa karaang mga maglalawig nga naggiya sa ilang mga barko latas sa haluag nga lawod binase lang sa ilang kahibalo bahin sa dagat, kalangitan, ug hangin.

[Diagram/Mga hulagway sa panid 12, 13]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Pagbanabana

Ang pagbanabana maampingong gitala alang sa umaabot nga paglawig

1 Sukaranan

↓

2 Katulinon Gitino pinaagi sa paggamit ug usa ka

pirasong kahoy, pisi nga may mga binaligtos

sa tino nga mga kal-ang, ug usa ka orasan

↓

3 Paingnan Gitino pinaagi sa pagpaniid sa mga sulog,

mga bituon, adlaw, ug hangin

[Mga hulagway]

Compass

Sextant

[Mga hulagway sa panid 14]

Ang moderno kaayong mga instrumento naghimo sa paglawig nga eksaktong siyensiya karong adlawa

[Credit Line]

Kværner Masa-Yards