Ang Matahom nga mga Orkid

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA COSTA RICA

“Diha sa bungbong nga tisa, sila nagpagarbo sa ilang katahom. Sila naglubaylubay uban sa huyohoy, nga misamot ka tahom tungod sa nag-irog-irog nga landong ug dan-ag sa adlaw.”

MAO kanay pasiuna sa usa ka artikulo sa mantalaan nga nagpahibalo sa Annual National Orchid Exposition sa San José, Costa Rica. Ang paghisgot lang ug mga orkid makapasantop sa hunahuna ug mga larawan sa labing matahom nga mga bulak sa kalibotan. Ang usa ka bisita sa eksposisyon nadunggan nga miingon: “Ang tawo ba makalimod nga kini gilalang sa Diyos sa dihang makakita sa kuti nga disenyo ug katahom niini?” Sa pagkatinuod, ang mga orkid maoy kadayeganan kang Jehova nga Diyos, kansang dili-makita nga mga hiyas maila diha sa mga butang nga iyang gilalang!​—Roma 1:20.

Ang orkid gipakahamili sa libolibo nang katuigan. Ang mga ebidensiya nagpakita nga nananom niini ang mga Insek kapin sa 4,000 ka tuig kanhi. Sa pikas bahin sa kalibotan, si Montezuma, nga nagmando sa gitawag karon nga Mexico gikan sa 1502 ngadto sa 1520, gikataho nga nagkultibar ug daghang klaseng mga orkid. Apan, sa mga tuig sa 1800, ang pagpangolekta niining mga tanoma midaghan ug kalit.

Sa 1818 usa ka tawo sa Inglaterra nga ginganlag William Cattley nakadawat ug kargamentong mga tanom sa tropiko gikan sa Brazil. Diha sa materyales nga pangputos, nakamatikod siya ug mga parte sa tanom nga morag mga gamot. Human nga gitanom kini, siya nalipay sa dihang kini namulak ug nindot kaayong bulak nga purpura ug kolor. Kining matanga sa orkid gitawag karon ug Cattleya.

Sa mga tuig sa 1800, nauso sa mga sapian ang pagpangolekta ug tagsaong mga orkid. Ang bag-ong mga matang sa orkid mahal kaayo. Apan, sa pagsugod sa mga tuig sa 1900, ang uso sa pagpangolektag mga orkid napalong. Dayon nauso na usab kini sa pipila ka dekada sa ulahi sa dihang nadiskobrehan ang dili-mahal nga mga paagi sa artipisyal nga pagpadaghan sa mga orkid. Karon ang tanan mahimo nang makabaton niining talagsaong mga bulak!

 Daghan Kaayo Kinig Klase

Dunay duolan sa mga 20,000 ka matang sa tibuok kalibotan, ang pamilya sa orkid tingali mao ang kinadak-ang tanom nga nagapamulak. * Kini makita halos bisag asa, gikan sa Arctic Circle ngadto sa mga dapit nga medyo desyerto. Samtang ang ubang mga orkid makita sa ibabaw sa mga kahoy sa gihabogong 3,000 metros sa Kabukiran sa Andes, ang uban​—sama nianang sa Australia​—nanubo sa ilalom sa yuta.

Ang mga orkid lainlain ug gidak-on ug kolor ug daghan kaayog matang sa kahumot. Sa Papua New Guinea, ang pipila moabot ug metros-metros nga gitas-on ug motimbang kutob sa duha ka tonelada. Ang uban, nga ang bulak samag gidak-on sa ulo sa dagom, mangawankawan kon isulod sa didal. Ang ubang mga orkid motubo sa yuta, samtang ang kadaghanan (gitawag ug mga tanom sa hangin) motubo diha sa mga kahoy o sa ubang mga tanom. Dunay mga orkid nga mangalimyon sa baho sa lubi o raspberry, samtang ang uban bahong baklag.

Tingali ang uban mangutana, ‘Sa unsang paagi kining nagkalainlaing mga bulak naggikan sa usa lang ka pamilya?’ Bisan pag daghan kaayo kinig klase, duha ka bahin ang nagpalahi sa mga orkid gikan sa ubang mga tanom nga nagapamulak. Una, ang gihay sa orkid lahi nga pagkapahimutang. Ikaduha, ang orkid dunay diladila nga sa pagkatagsaon nagsilbing laki ug baye nga mga organo sa pagsanay.

Mga Orkid nga Lumad sa Costa Rica

Bisan pag gamay ang luna nga yuta, ang Costa  Rica maoy usa sa kinadaghanag orkid sa kalibotan. Sa pagkatinuod, ang nasod gituboan sa duolan sa 1,400 ka nagkalainlaing mga klase sa orkid ug daghan pa ang naghulat nga madiskobrehan. Tungod sa makapabugnawng mga epekto sa Dagat Caribbeano sa sidlakan ug sa Dagat Pasipiko sa kasadpan, ang Costa Rica maoy usa ka lugar nga dili magkaparehas ang kaumogon ug tungod niini maayo kining lugar nga tamnan ug daghang nagkalainlaing matang sa mga orkid. Ang nasod maoy dapit usab nga daghag umogong mga lasang nga anaa sa bukid nga dugokan sa mga panganod (gitawag ug tropikal nga lasang nga kasagarang matabonan sa panganod), diin daghang orkid ang nabuhi. Diha sa usa ka lasang nga matabonan ug mga panganod, usa ka kahoy ang nakit-ang gituboan ug 47 ka klaseng orkid!

Dunay mga gihimo sa pagluwas sa daghang matang sa mga orkid nga giisip nga hapit nang mapuo. Apan, makapalipay, ang ubang mga klase nabuhi gihapon sa kalasangan sa Costa Rica. Sa pagkakaron, gihimong pasatiempo sa mga tawo gikan sa tanang matang sa kinabuhi ang pagpananom ug mga orkid. Manggibuhion kini, ugaling lang kini adunay usa ka problema. Ang pagpananom ug orkid makaadik. Kini gipadayag sa usa ka magsusulat niining paagiha: “Kon ang tawo dili matagbaw sa pagkaon ug usa lang ka buok mani, labaw nang dili siya matagbaw sa pagpanag-iyag usa lang ka buok orkid!”

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 23]

Tinuig nga Eksibit sa Orkid sa Nasod

Ang Orchid Society sa Costa Rica nag-organisar ug iyang unang eksibit sa nasod sa 1971 aron sa pagpalambo sa kaamgohan nga kinahanglang mapreserbar ang natural nga pinuy-anan sa orkid. Ang unang eksibit dili pa kaayo dako, nga duna lamay 147 ka tanom nga gidispley diha sa pipila ka lamesa. Apan, dili pa dugay, dihay kapin sa 1,600 ka tanom ang gieksibit. Inig-abot diha sa eksibit, ang mga bisita mahinangop gayod inigkakitag nagkalidadis nga mga kolor sa mga orkid sa tanang gidak-on ug pormang mahanduraw.

[Credit Line]

Jardín Botánico Lankester

[Kahon/Mga hulagway sa panid 24]

Ang Lankester Gardens

Gitukod sa 1917 sa Britaniko nga biologong si Charles Lankester Wells, kining malinawon nga paraiso giisip nga usa sa labing hinungdanong hardin sa mga tanom sa mga nasod sa Amerika. Magarbohon ang Lankester Gardens sa 800 ka lumad ug langyawng mga matang sa mga orkid nga nanubo diha sa 10.7 ka ektaryang lasang ug mga hardin. Kini nagsilbi usab ingong sentro sa nasod sa pagpadaghan sa nagkapuo nga tanom. Ang ihalas nga mga orkid​—ilabina ang tagsaong klase​—usahay ibaligya sa ilegal nga paagi. Sa dihang makompiskar sa mga awtoridad, kining maong mga orkid dad-on ngadto sa Lankester Gardens sa paglaom nga dili kini mapuo.

[Credit Line]

Photos above: Jardín Botánico Lankester de la Universidad de Costa Rica

[Kahon/Mga hulagway sa panid 25]

Pagpananom ug Orkid Diha sa Balay

◼ Ang kadaghanang orkid mahimong motubo diha sa mga kaang o mga basket nga may gagmayng mga bato o panit sa kahoy.

◼ Bisan tuod dili magkinahanglan ug yuta ang kadaghanang orkid, kini kinahanglang sigehan ug abono​—ilabina kon nagapamulak.

◼ Ang gikinahanglang dan-ag sa adlaw nagdepende sa matang sa orkid. Ang Vanda moangay sa dan-ag diha sa bentana nga nag-atubang sa habagatan, samtang ang dan-ag nga gikan sa kasadpan o sa malandongan nga dapit nga nag-atubang sa habagatan mas maayo alang sa Cattleya. Ang Phalaenopsis moangay sa lugar nga nag-atubang sa kasadpan o sa malandongang dan-ag diha sa bentana nga nag-atubang sa habagatan.

◼ Ang orkid bisbisan hangtod ang sobrang tubig magsugod sa pagtulo gikan sa mga lungag sa ilalom sa kaang. Ang tanom kinahanglang medyo uga sa matag panahong bisbisan.

◼ Ang orkid gustog umogong dapit. Busa kon nagpuyo ka sa dapit nga dili umogon, ibutang ang imong mga tanom diha sa sanggaanan nga gibutangan ug gagmayng mga bato ug tubigan ubos lang ug diyutay sa ibabaw sa gagmayng mga bato.

[Mga hulagway]

“Phalaenopsis”

“Vanda”

“Cattleya”

[Credit Line]

Jardinería Juan Bourguignon

[Hulagway sa panid 24, 25]

Ang tiger orkid motubo kapin sa 20 piye ug motimbang kutob sa duha ka tonelada

[Credit Line]

Noemi Figueroa/Brooklyn Botanical Garden

[Hulagway sa panid 25]

Ang kinagamyang orkid sa kalibotan may sukod nga usa lamang ka milimetros pababag