Komunikasyon sa Kalibotan Palibot Nato

“Kon walay komunikasyon, ang matag indibiduwal mahisama sa usa ka isla nga nahilain gikan sa tanang ubang mga isla.”​—The Language of Animals.

DIHA sa usa ka luna sa lasang, kasagbotan, o bisan sa imong kaugalingong tanaman, ang bisan unsang gidaghanon sa mga hayop lagmit puliki sa pagpakigkomunikar sa usag usa. Ang librong The Language of Animals nag-ingon: “Ang mga hayop mogamit sa tanang igbalati, nga mokompas pinaagi sa nagsiwil nga mga sangkap sa lawas ug sa posisyon sa lawas; mopagula ug mosimhot sa dili kaayo isog​—o isog kaayo sa kaso sa nakurat nga mga skunk​—nga mga baho isip signal; motig-ik, moiyagak, moawit ug motuwittuwit; mopadala ug modawat ug elektrikal nga mga signal; mopakidlap ug mga kahayag; mag-usab sa kolor sa panit; ‘mosayaw;’ ug mopatingog o mouyog pa gani sa ilang gilakwan.” Apan unsay kahulogan niining tanang signal?

Nadiskobrehan sa mga siyentipiko ang kahulogan sa mga signal sa hayop pinaagi sa mainampingong pagpaniid. Pananglitan, ilang naobserbahan nga sa dihang ang usa ka gamayng klase sa binuhing manok makakita ug manunukob diha sa yuta sama sa usa ka weasel, ang manok mopatugbaw ug tagming nga kuk, kuk, kuk aron pasidan-an ang ubang mga manok nga sama kaniya. Apan kon makakita siya ug banog, ang manok moiyagak ug dugay. Ang matag tawag magpatungha ug dihadihang reaksiyon nga haom sa pasidaan nga gihatag, nga nagpakita nga ang mga langgam nagpasa ug impormasyon nga dunay espesipikong kahulogan. Ang ubang mga langgam namatikdan nga naghimog susamang mailhan nga mga tawag.

“Ang usa sa pangunang mga paagi sa pagtuon sa komunikasyon diha sa mga hayop,” nag-ingon ang librong Songs, Roars, and Rituals, “mao ang pagrekord sa gikaikagang signal ug dayon padunggon niana ang mga hayop ug tan-awon kon mosanong ba sila sumala sa gidahom.” Ang mga pagsulay uban sa gagmayng klase sa mga manok adunay susamang mga resulta nianang naobserbahan diha sa kaihalasan. Ang maong paagi mosaler gani bisan sa mga lawalawa. Aron matino kon unsay makapadani sa baye nga mga wolf spider ngadto sa nagbirigbirig nga mga laki​—kinsa naningkamot sa pagpaibog sa mga baye pinaagi sa pagwarawara sa ilang balhiboong pangunahang mga tiil​—nag-eksperimento ang mga tigdukiduki pinaagi sa pag-videotape sa usa ka laki nga wolf spider ug pinaagi sa kompiyuter, gitangtang ang mga balhibo sa mga bitiis niini. Sa dihang ang video gipakita sa baye, kalit lang siyang nawad-ag interes. Unsay leksiyon niini? Ang mga baye nga wolf spider dayag nga madani lamang sa mga laki nga nagwarawara ug balhiboong mga bitiis!

 Pagsignal Pinaagig Baho

Daghang hayop ang mosignal sa usag usa pinaagi sa pagpagula ug isog kaayong mga kemikal nga gitawag ug mga pheromone, kasagaran gikan sa linaing mga glandula, o diha sa ilang ihi o hugaw. Maingon nga ang koral ug plaka nga dunay ngalan o numero nagpaila sa propiedad sa usa ka tawo, ang mga pheromone magpaila ug magtimaan sa teritoryo sa pipila ka hayop, lakip na sa mga iro ug iring. Bisag dili makita, kining epektibo kaayong matang sa pagtimaan makapaarang sa mga hayop sa mao gihapong espisye sa pagpalayo gayod sa usag usa.

Apan ang mga pheromone dili lang magtimaan sa teritoryo. Sama kini sa usa ka kemikal nga paskinanan nga “basahon” sa ubang mga hayop uban ang dakong kaikag. Ang mga ilhanan nga baho, matod sa librong How Animals Communicate, “lagmit naglakip ug dugang impormasyon bahin sa hayop nga nagpuyo diha, sama sa edad, sekso, kusog ug ubang mga abilidad niini, [ug] ang presenteng hugna sa siklo sa pagsanay sa maong hayop . . . Ang ilhanan nga baho sa maong hayop nagsilbing pasaporte aron mailhan sila.” Masabot nga ang ubang mga hayop seryoso gayod sa ilang mga ilhanang baho​—usa ka kamatuoran nga nahibaloan kaayo sa mga tigbantay sa zoo. Human mahinloi ang mga tangkal o kinoral nga mga luna, namatikdan sa mga tigbantay nga daghang hayop ang magtimaan dayon pag-usab sa ilang puwesto. Sa pagkatinuod, “kon wala ang kaugalingong baho niini ang hayop mahigwaos ug mahimong dili normal ang lihok ug dili pa gani kini makaanak,” matod sa reperensiya sa ibabaw.

Ang mga pheromone may hinungdanong bahin usab diha sa kalibotan sa mga insekto. Pananglitan, ang mga pheromone nga nagsignal ug kahadlok o kapeligrohan magpalihok sa mga insekto sa paghugpa ug pag-atake. Ang mga pheromone nga nagsignal ug paghugop makapadani sa mga insekto ngadto sa tuboran sa pagkaon o sa angayan nga itloganan. Naglakip kini sa seksuwal nga mga pheromone, nga niana ang ubang mga linalang sensitibo kaayo. Ang laking mga silkworm nga anunugba dunay duha ka komplikadong mga siwil nga morag gagmitoy, humok nga mga dahon sa pako. Kini nga mga siwil sensitibo kaayo nga kini makatiktik ug bisan usa ka buok molekula sa seksuwal nga pheromone sa baye! Ang  mga 200 ka molekula magtukmod sa laki sa pagsugod pagpangita sa baye. Apan, ang kemikal nga paagi sa pagpakigkomunikar dili kay sa mga hayop lamang.

“Nagasulti” nga mga Tanom

Nahibalo ka ba nga ang mga tanom makakomunikar sa usag usa ug bisan uban sa pipila ka hayop? Ang magasing Discover nagtaho nga ang mga tigdukiduki sa Netherlands nakamatikod nga ang mga tanom nga lima bean, sa dihang atakehon sa mga spider mite, magpagula ug kemikal nga nagsignal ug kalisdanan nga makapadani sa ubang mga matang sa mite nga mokaon sa spider mite. Sa susama, ang mais, tabako, ug mga tanom nga gapas, sa dihang hugpaan sa mga hantatawo, magpagula ug mga kemikal nga madala sa hangin nga makapadani sa mga tambuboan​—usa ka makamatay nga kaaway sa mga hantatawo. Miingon ang usa ka tigdukiduki: “Ang mga tanom wala lamang moingon, ‘Oo, gidaot ako,’ sila usab espesipikong nag-ingon kon kinsay nagdaot kanila. Usa kana ka komplikado ug kahibulongang sistema.”

Ang komunikasyon tali sa mga tanom katingalahan usab. Sumala sa Discover, ang mga tigdukiduki “nakamatikod sa mga kahoyng willow, poplar, alder, ug birch nga namati sa mga kahoy nga sama nilag mga espisye ug sa mga binhi sa sebada nga namati sa ubang mga binhi sa sebada. Sa matag kaso, ang nadaot nga mga tanom, gikaon man sa hantatawo, giagup-op, [o] gihugpaan sa mga spider mite, . . . nagpagula ug mga kemikal nga morag nagtukbil sa mga depensa sa wala pa madaot nga mga tanom diha sa duol.” Bisan ang mga tanom nga lahi ug espisye misanong sa kemikal nga mga alarma.

Sa dihang giatake o gipasidan-an nga dunay moatake, ang usa ka tanom mogamit sa mga depensa niini. Kini naglakip sa mga hilo nga mopatay sa mga insekto o kemikal nga mga substansiya nga mosanta o mopahunong pa gani sa katakos sa manunulong sa pagkaon sa tanom. Ang umaabot nga pagpanukiduki niining makaiikag nga natad mahimong mosangpot sa mas katingalahang mga diskoberiya, nga ang uban niini makabenepisyo pa gani sa agrikultura.

‘Morse Code’ nga Dunay mga Suga

“Ang ilang gagmitoy naglutaw-sa-hangin nga mga suga, nga nag-una pagkidlap sa mga bituon, naghatag sa akong ordinaryong sikbit-siyudad nga kasilinganan ug usa ka kahibulongang kamadanihon,” misulat ang batid sa ekolohiya nga si Susan Tweit diha sa artikulo bahin sa mga aninipot. Kining maong mga insekto sa pamilya sa bakukang makigkomunikar ginamit ang kahayag nga “naglakip sa yanong pasidaan nga kahayag ug sa usa ka komplikado nga tawag-ug-tubag nga pagkidlap taliwala sa umaabot nga mga kaparis,” matod ni Tweit. Ang kolor sa ilang kahayag naglakip sa berde, dalag ug orens. Tungod kay ang mga baye talagsa rang molupad, ang kadaghanan sa pagkidlap nga atong makita mao kanang iya sa mga laki.​—Tan-awa ang kahon “Ang Bugnaw nga Kahayag sa Aninipot.”

Ang matag usa sa 1,900 ka espisye sa mga aninipot adunay talagsaong pagkasunodsunod sa mga pagkidlap. Mahimong maglangkob kini sa tulo ka pagkidlap, nga usa o duha ka segundo ang gintang, o sa usa ka serye sa mga pagkidlap nga lainlain ang gitas-on ug gintang. Sa dihang mangitag kaparis, ang laki maglupadlupad nga magpakitag sunodsunod nga pagkidlap nga nagpaila nga nangita siyag paris. “Ang baye makaila sa tayming sa mga pagkidlap,” matod sa magasing Audubon, ug “mosanong uban sa kidlap nga ‘Ania ra ko’ sa gintang nga haom sa iyang espisye.” Ang laki makaila sa hilom nga pagdapit sa baye ug molupad ngadto kaniya.

Balhiboong mga Batid sa Honi

“Sa gidugayon, kadaiyahan ug kakomplikado, walay laing awit nga gipatungha sa bisan unsang ubang hayop ang makatumbas sa honi sa usa ka langgam,” matod ni David Attenborough diha sa iyang librong The Life of Birds. Ang mga honi sa mga langgam wala maggikan sa tutonlan kondili sa usa ka organo nga gitawag ug syrinx, nga anaa sa kinailadman sa dughan sa langgam duol sa parte diin ang ubol-ubol nagsanga sa dili pa mosulod sa mga baga.

Ang mga honi sa mga langgam sa bahin napanunod ug sa bahin nakat-onan gikan sa mga ginikanan.  Busa, ang mga langgam makakat-on pa gani ug lahi nga paagi sa pag-awit nga maoy kinaiyahan sa usa ka lugar. Matod pa sa The Life of Birds: “Ang itom nga mga langgam nga kaliwat niadtong gidala ngadto sa Australia panahon sa ika-19ng siglo aron ang mga molupyo nga taga-Uropa malipay sa pagpamati sa mga honi nga madungog sa ilang yutang natawhan, sa pagkakaron aduna nay lahi kaayo nga Australianhong paagi sa pag-awit.” Ang mga awit sa laki nga lyrebird, nga giingon nga mao ang labing komplikado ug mananoy sa tanang honi sa mga langgam, halos bug-os nga nakat-onan gikan sa ubang mga langgam. Gani, ang mga lyrebird maoy gitugahan gayod nga mga tigsumaysumay nga masundog nila ang halos bisan unsang tingog nga ilang madunggan​—lakip na ang mga instrumento sa musika, paghot sa mga iro, mga alarma sa kawatan, tingog sa pagbugha ginamit ang atsa, ug bisan tingog sa mga motor drive sa kamera! Siyempre, kining tanang pagsundog sa panguna himoon aron sa pagpaibog sa umaabot nga kaparis.

Ang mga balalatok, nga kasagarang mogamit sa ilang mga sungo aron sa pagkalot ug pagkaon, mao ang mga magtatambol sa kalibotan sa mga langgam, nga nagsignal sa ubang mga langgam pinaagi sa pagtuktok sa ilang sungo nganha sa molanog nga lungagang troso o sanga. Ang uban gani mahimong “magpahimulos sa makalingaw nga bag-ong mga instrumento. . . , sin nga atop o metal nga panghaw,” matod ni Attenborough. Ang mga langgam adunay makita usab nga paagi sa komunikasyon, nga mahimong dinuyogan o dili sa musika. Pananglitan, mahimong mosignal kini sa usag usa pinaagi sa pagpasundayag sa ilang nindot ug kolor nga mga balhibo.

Sa dihang mag-anunsiyo sa iyang teritoryo, ang laki nga itom nga periko sa Australia mohimo sa tanan​—motambol, moawit, magpakitag ritmikong mga lihok, ug magpasundayag sa mga balhibo. Iyang balion ang usa ka haom nga sanga, hawiran kana sa iyang tiil, ug idukdok kana sa patay nga punoan. Sa samang  higayon, iyang ibukhad ang iyang mga pako, pabukaron ang iyang tapay, iyangoyango ang iyang ulo, ug ipatugbaw ang tagming kaayong pag-iyagak​—maanindot gayod nga pasundayag!

Ang ubang mga tawag sa langgam maila sa ubang mga hayop. Tagda ang langgam nga honey guide, usa ka gamay, samag thrush nga langgam nga kasagarang makita sa Aprika. Sumala sa gipaila sa ngalan niini, ang honey guide, uban sa lahi nga iyagak niini, mogiya sa ratel, samag badger nga membro sa pamilya sa weasel, ngadto sa usa ka kahoy nga dunay balay sa putyokan. Sa dihang ang langgam motugdon diha o duol sa kahoy, kini mopatugbaw ug lahi nga tawag nga sa pagkatinuod nag-ingon, “Duol na lang ang dugos!” Ang ratel mangita sa kahoy, mag-abli sa punoan sa kahoy, ug mokaon sa talo ug gagmayng mga putyukan.

Pagpakigsulti sa Ilawom sa Tubig

Sukad sa pagkamugna sa mga hydrophone, mga himan sa pagpamati diha sa ilawom sa tubig, ang mga tigdukiduki natingala sa daghang tingog nga naggikan sa kailadman sa dagat. Gikan sa hinay nga ugong ngadto sa pagmiyaw ug bisan mga iyagak, kining mga tingoga daghan kaayo nga ang mga tripulante sa submarino nagpahimulos niini aron dili mamatikdan ang ilang kaugalingong mga kasaba sa pagpadagan sa submarino. Apan ang mga tingog sa mga isda dunay sumbanan. Sa iyang librong Secret Languages of the Sea, ang biologo sa dagat nga si Robert Burgess nag-ingon: “Samtang ang usa ka isda ‘moagumod, motakla, ug mopaghot,’ dayon sublion ang mao gihapong mga tingog, ang laing isda mahimong ‘mopatagiktik ug mokalit ug tak-om,’ dayon mopagula ug ‘langgis nga tingog’ pagkahuman niana.”

Sanglit walay mga kuwerdas bokales, sa unsang paagi ang mga isda magpatungha ug mga tingog? Ang uban, matod ni Burgess, naggamit sa mga kaunoran nga “nagtapot sa mga bungbong sa ilang samag balon nga mga sangkap nga mopondo ug hangin aron pakurogon ang maong mga bungbong hangtod ang ilang mga pondohanag hangin” molanog samag mga tambol. Ang ubang mga isda mopakagot sa ilang ngipon o moabli ug mosira sa mga tabon sa ilang hasang pinaagi sa klaro nga paghagtok o palakpak. Kini bang tanan mao lamay walay-kahulogan nga “pagsulti”? Dayag nga dili. Sama sa mga hayop sa mamala, ang mga isda magpatungha ug mga tingog aron sa “pagdani sa kaatbang nga sekso, aron mahibalo sa ilang nahimutangan, ingong depensa batok sa ilang mga kaaway, ug alang sa ordinaryong pagpakigkomunikar ug pagpanghulga,” matod ni Burgess.

Ang mga isda maayo usab ug pandungog. Gani, daghang espisye ang dunay mga dalunggan sa sulod niini ug sensitibo-sa-presyur nga mga selula nga naglaray sa tungatunga sa ilang mga kiliran. Kining maong laray sa mga selula nga gitawag ug lateral line, makatiktik sa mga balod sa presyur nga gipatungha sa tingog samtang kini molatas sa tubig.

Ang Kinamaayohang mga Tigkomunikar sa Yuta

“Sa dihang tun-an nato ang pinulongan sa tawo,” misulat ang propesor sa pinulongan nga si Noam Chomsky, “atong ginasusi ang tawgon tingali sa uban nga ‘kinaiya sa tawo,’ ang lahi nga mga hiyas sa kaisipan nga, sumala sa atong nahibaloan, makita lamang diha sa tawo.” Si Barbara Lust, propesor sa pinulongan ug kaugmaran sa tawo, nag-ingon: “Bisan ang tres anyos nga mga bata aduna nay talagsaong kahibalo sa gambalay ug sistema sa pinulongan nga komplikado ug tukma kaayo nga lisod gayod alang sa bisan unsang iladong teoriya bahin sa pagkat-on ang  pagpatin-aw kon sa unsang paagi nabatonan kining maong kahibalo bahin sa pinulongan.”

Apan, ang Bibliya nagtagana ug makataronganong katin-awan alang sa milagro sa pinulongan sa tawo. Kini nag-ingon nga kini maoy gasa gikan sa Maglalalang, si Jehova nga Diyos, kinsa naghimo sa tawo sa iyang “larawan.” (Genesis 1:27) Apan sa unsang paagi ang diyosnong mga hiyas nabanaag diha sa atong mga katakos sa pagsulti ug pinulongan?

Tagda pananglitan ang pagngalan. Ang propesor sa komunikasyon pinaagi sa pagsulti nga si Frank Dance misulat nga ang mga tawo “mao ang bugtong mga linalang nga makangalan.” Makita diha sa Kasulatan nga kini maoy hiyas nga nabatonan sa Diyos. Sa sinugdanan sa asoy sa paglalang, ang Bibliya nagtug-an kanato nga ang Diyos nagtawag sa “kahayag nga Adlaw, apan ang kangitngit iyang gitawag nga Gabii.” (Genesis 1:5) Sumala sa Isaias 40:​26, ang Diyos dayag nga naghatag sa matag bituon sa ngalan niini​—usa ka katingalahang kahimoan!

Human lalanga sa Diyos si Adan, ang usa sa unang mga buluhaton nga gipahimo kaniya mao ang pagngalan sa mga hayop. Seguradong napalihok gayod ang mga gahom ni Adan sa pagpaniid ug pagkamamugnaon! Sa ulahi, ginganlan ni Adan ang iyang asawa ug Eva. Sa baylo, si Eva nagtawag sa ilang unang anak nga Cain. (Genesis 2:​19, 20; 3:20; 4:1) Sukad niadto, ang mga tawo nagtinguha sa pagngalan sa tanang posibleng butang​—ug ang katuyoan mao ang pagpadali sa komunikasyon. Oo, hunahunaa ra kon unsa ka lisod ang pagpakigkomunikar sa intelihenteng paagi kon walay mga ngalan.

Gawas pa sa pagbaton ug katakos ug tinguha sa pagngalan sa mga butang, ang mga tawo dunay daghang ubang mga katakos sa pagpakigkomunikar, nga dili tanan binaba. Sa pagkatinuod, halos walay limite sa kon unsay atong ikapaambit sa usag usa, gikan sa komplikadong mga ideya ngadto sa labing malumo nga mga pagbati. Bisan pa niana, dunay usa ka matang sa komunikasyon nga milabaw niining tanan, nga ato unyang hisgotan.

[Kahon/Hulagway sa panid 6]

ANG BUGNAW NGA KAHAYAG SA ANINIPOT

Kapin sa 90 porsiyento sa enerhiya sa bombilya ang mawala ingong kainit. Ang kahayag sa aninipot, nga gipatungha gumikan sa komplikadong kemikal nga mga reaksiyon, maoy 90 ngadto sa 98 porsiyento ang kaepisyente, nga halos walay mawala ingong kainit. Busa, kini haom nga tawgong bugnaw nga kahayag. Ang nagpatunghag kahayag nga kemikal nga mga reaksiyon mahitabo diha sa linaing mga selula nga gitawag ug mga photocyte. Ang mga nerbiyos maoy mopasiga ug mopalong sa mga photocyte.

[Credit Line]

John M. Burnley/Bruce Coleman Inc.

[Kahon/Hulagway sa panid 8, 9]

MAKATABANG NGA MGA SUGYOT ARON SA PAGPAUSWAG SA IMONG MGA KATAKOS SA PAGPAKIGKOMUNIKAR

1. Pamati nga maikagon sa dihang nagsulti ang uban, ug ayawg kontrolaha ang mga kabildohay. Ang mga tawo mopalabay sa sayop-pagkalitok nga pulong o gamayng sayop sa gramatika, apan dili sila ganahan sa usa ka tawo nga gustong magsigeg sulti apan dili mamati. “Magmaabtik sa pagpaminaw, magmahinay sa pagsulti,” nag-ingon ang Bibliya.​—Santiago 1:19.

2. Pagpakitag kaikag sa kinabuhi ug sa mga butang palibot nimo. Pagbasa bahin sa lainlaing mga ulohan apan magmaalamon. Sa dihang maghisgot sa imong nakat-onan, timbangi ang imong pakigkabildohay ug pagkamakasaranganon ug pagkamapaubsanon.​—Salmo 5:5; Proverbio 11:2.

3. Pauswaga ang imong bokabularyo​—apan uban sa praktikal nga mga pulong, dili sa mahambogong mga termino nga makapadani sa pagtagad ngadto sa nagsulti. Ang mga tawo misulti bahin kang Jesus: “Wala pa gayoy laing tawo nga nakasulti ug sama niini.” (Juan 7:46) Hinunoa, bisan ang mga tawong “dili edukado ug ordinaryo” wala maglisod sa pagsabot sa giingon ni Jesus.​—Buhat 4:13.

4. Sulti ug klaro, ug litoka ang mga pulong sa hustong paagi. Apan likayi ang pagsulti sa dili natural nga paagi nga ang tuyo mao nga dayegon ka sa uban. Sa dihang kita mosulti nga klaro ug masabtan ug maglikay sa paglamolamo sa mga pulong o sa dili pagbasa sa mga tumoy sa pulong, kita naghatag ug dignidad sa atong sinultihan ug nagpakita ug kalulot sa atong mga mamiminaw.​—1 Corinto 14:7-9.

5. Amgohi nga ang imong mga katakos sa pagpakigkomunikar maoy gasa sa Diyos. Kini mopalihok kanimo sa paggamit sa maong mga hiyas sa matinahorong paagi.​—Santiago 1:17.

[Hulagway sa panid 5]

Ang mga silkworm nga anunugba dunay sensitibo kaayong mga siwil

[Credit Line]

Courtesy Phil Pellitteri

[Hulagway sa panid 6, 7]

Balalatok

[Hulagway sa panid 7]

Bird of paradise

[Credit Line]

© Michael S. Yamashita/CORBIS

[Hulagway sa panid 7]

Itom nga periko

[Credit Line]

Roland Seitre