Mga Wind Mill—Mga Pahinumdom sa Kanhiayng Panahon

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA NETHERLANDS

ANG mga talan-awon nga gidibuho ug gikulit ni Jacob van Ruisdael, Meindert Hobbema, Rembrandt van Rijn, ug ubang mga tighimog obra maestra nga Olandes sa ika-17ng siglo sagad dunay mga windmill​—ug dili kini ikahibulong! Niadtong panahona duolan sa 10,000 ka windmill ang nagkatag sa maong nasod. Apan, labaw pa ang nahimo niining nindot nga mga tinukod kay sa pag-inspirar lang sa mga pintor. Sukad sa unang bahin sa katuigang 1400 hangtod sa ulahing bahin sa katuigang 1800, ang mga windmill sama ug obra sa mga makina karon nga gipaandar sa diesel ug koryente. Kini naghatag ug enerhiya nga gikinahanglan sa pagbomba sa tubig, paggaling sa mga lugas, paggabas sa kahoy, ug daghan pang ubang mga trabaho sa industriya. Apan, lahi sa mga makina karon, ang mga windmill nagpagawas ug enerhiya nga walay polusyon.

Pagposisyon sa mga Palabad nga Panapton

Kon moadto ka sa Netherlands karon, nindotan ka gihapon nianang mga tinukod nga daghan nang siglong naglungtad, bisan tuod ug mikunhod na ang gidaghanon niini nga duolan na lang sa 1,000. Gusto ka bang mahibalo ug diyutay bahin niini? Uban namo samtang moadto kita sa 350-ka-tuig nang windmill nga nagtindog sa daplin sa maanindot nga Vechte River sa kinatung-an sa Netherlands.

Hayahay nga buntag kadto sa tingpamulak. Gidalitan kami ni Jan van Bergeijk, nga tigpaandar sa windmill, ug usa ka tasang nag-aso-aso nga kape ug giingnan kami nga maayo kining panahon sa pagpaandar sa windmill. Apan, una, ang atop-atop sa windmill kinahanglang lisoon aron maapupa sa hangin. Gisaysay ni Jan ang paagi sa pagpaandar niini samtang mitikang siya sa mga rayos sa ruyda nga doble sa iyang gitas-on. Kining maong ruyda nakonektar sa kalokalo o atop-atop sa windmill. Pinaagi sa pagtuyok sa ligid, giliso ni Jan ang kalokalo hangtod nga naabot niini ang posisyon diin ang matag 13-metros nga gitas-ong mga palabad makasikop sa kinadaghanang hangin. Dayon ang ligid gikadena sa yuta aron kini dili matarog. Sunod, gibukhad ni Jan ang usa ka palabad nga panapton ug gitaod kini diha sa palapala sa matag palabad. Human sa pagtaod sa kadena, gibuhian ni Jan ang preno, ang mga palabad naduso sa hangin, ug ang upat ka palabad sa hinayhinay nagsugod sa pagtuyok. Nahingangha kami sa makadiyot nga nagtan-aw samtang ang mga palabad naghagiyos nga mituyok. Dayon gidapit kami ni Jan sa pagtan-aw sa mga mekanismo sa sulod sa windmill.

Miduol Pagtan-aw

Misaka kami sa titip kaayong hagdanan ug miabot sa kalokalo sa windmill, diin nakita namo sa duol ang pababag, o pang-ibabaw, nga kahoyng ehe, nga nakonektar sa palabad. Uban sa tabang sa mga ruyda nga may mga ngipon ug mga bara, kini nga engranahe nagpatuyok sa ehe nga gitawag ug vertical king pivot. Nakamatikod kami ug usa ka pirasong puti nga bareta sa mantika nga nagbitay sa duol. Si Jan miingon nga gamiton kini sa paggrasa sa mga bato nga gituyokan sa kahoyng ehe. Apan sa paggrasa sa kahoyng mga ngipon, talo ang iyang gamiton. Dinhi nakita usab namo ang paagi sa pagpahinay sa pagtuyok sa mga palabad. Sa palibot sa usa sa mga ligid may naglumbay nga kahoyng mga bloke. Kon  pahugtan, ang mga bloke mopaak sa mga preno; kon paluagan, kini mopuwas ug ang mga palabad motuyok.

Samtang nag-amping kami sa pagkanaog sa titip nga hagdanan, nakita namo sa duol ang pangunang ehe, nga nagtindog gikan sa ibabaw ngadto sa ubos diha sa sulod sa windmill. Nakapanimaho kami ug daan nang kahoy ug nakadungog sa inugiot sa naglihok nga mga enggansahan. Sa tiilan sa pangunang tuyokan maoy laing hugpong sa mga ligid nga dunay mga ngipon ug mga bara. Kining maong mga ruyda nagpatuyok sa ruyda nga pangtubig. Mihunong kami aron sa pagtan-aw sa nagtuyok nga ruyda ug namati sa binusagak sa tubig ug hinagiyos sa nagtuyok nga mga palabad. Morag nahibalik kami sa karaang panahon. Kami nalingaw ug nagdimdim sa higayon.

Pagpuyo Diha sa Windmill

Ang ubang mga windmill, sama sa gristmill, walay lugar nga kapuy-an. Ang tanang luna naokupar sa mga piyesa sa windmill. Ang tigpaandar sa windmill ug ang iyang pamilya sagad nagpuyo tapad sa windmill. Apan, ang windmill nga sama nianang among gitan-aw mahimong kapuy-an.

Morag haruhay ra nga puy-an ang windmill karong panahona; kaniadto dili gayod kini komportableng puy-an. Ang salog sa unang andana nagsilbing sala ug katulganan. Kini may katre alang sa duha ka tawo, usa ka alkuba alang sa kosina, ug gamayng bodega. Sa tungatunga sa ika-20ng siglo, may gamayng pansayan ibabaw sa lungag. Si Jan miingon nga ang mga tigpaandar sa mga windmill, nga ang uban kanila dunay kapin sa napulo ka anak, magmaomao sa pagpangitag lugar nga katulgan bisag asa. Usahay, ang kinamanghoran matulog ilalom sa katre sa mga ginikanan, samtang ang ubang mga bata matulog sa sala, o sa ikaduhang andana, o sa ikatulong andana​—ilalom mismo sa walay hunong nga pag-ugiot sa mga ehe nga nagtuyok!

Ang ubang mga windmill nagsilbing mga bomba sa paghabwa sa tubig sa lugar nga tubigon​—mga kapatagan nga kaniadto maoy salog sa lanaw o sa dagat. Ang windmill kinahanglang paandaron adlaw ug gabii. Natukod diha sa dakong hawan nga sibsibanan, ang windmill apupa kaayo sa hangin​—ang hangin sa sulod niini maglahoslahos lang ug bugnaw pa. Kon palandongon usab ang mga unos ug mga pagkilat, dayag nga lisod gayod ang kinabuhi niadtong nagpuyo sa windmill. Sa pagkakaron, mga 150 ka windmill sa Netherlands gipuy-an gihapon, kasagaran sa kuwalipikadong mga tigpaandar ug windmill.

Daghag-Gamit nga mga Windmill

Samtang nagkandos ug tubig ang windmill, migawas kami ug nanglingkod sa bangko. Gisaysayan kami ni Jan bahin sa lainlaing katuyoan sa windmill​—ang gristmill para paggaling sa mga lugas, polder mill para paghabwa sa tubig ngadto sa suba o pondohanan, oil mill para pagpuga sa lana gikan sa mga liso, paper mill  para paggamag papel, sawmill para paggabas sa kahoy, ug uban pa. Iyang gisaysay usab nga ang unang windmill nga gigamit para paghabwa sa tubig gitukod sa unang bahin sa ika-15ng siglo. Sa ulahi, kining maong mga windmill gigamit para paghabwa sa daghang lanaw, sama sa Schermer, Beemster, ug Wormer nga mga lanaw nga nahimutang duol sa Amsterdam.

Sa pagkakaron ginatos ka libong Olandes ang nagpuyo ug nagtrabaho sa yuta nga mga lanaw kanhi. Sa pagkatinuod, ang pangunang erport sa Netherlands duol sa Amsterdam gitukod diha sa yuta nga lanaw kanhi nga giabonohan ug yuta. Ang mga pasahero nga naglakawlakaw sa erport naglakaw nga upat ka metros nga ubos sa lebel sa dagat! Apan dili ka angayng mabalaka nga ang imong biyahe sa ayroplano mahimong biyahe sa tubig. Ang mga estasyon nga naghabwa sa tubig nga gipaandar sa makinang diesel o sa koryente (ang manununod sa mga windmill) nagtrabaho adlaw ug gabii aron dili matubigan ang yuta.

Makasulting mga Windmill?

Samtang gihagiyosan kami sa mga palabad, si Jan nangutana kon nakadungog na ba kami bahin sa mga windmill nga makasulti. “Makasulting mga windmill? Wala pa,” kami mitubag. Iyang gisaysay nga sa patag nga yuta sa Holland, ang mga windmill sagad makita gikan sa layo, ug tungod niini ang mga tigpaandar sa windmill makapadalag mensahe ngadto sa halayong mga silingan pinaagi sa pagposisyon sa mga palabad sa pipila ka paagi. Pananglitan, kon mopahulay makadiyot ang tigpaandar sa windmill, ang mga palabad iposisyon nga pinahigda ug pinatindog (A). Ang mga palabad nga dayagonal ang porma maoy signal nga siya wala magtrabaho (B). Kining posisyona usab maoy pilion sa panahong unoson aron dili magbansiwag ang mga palabad, busa dili kuyaw nga maigo sa kilat. Pinaagi sa pagpahunong sa nagsaka nga palabad una pa kini makaabot sa kinatas-ang pagsaka niini, ang tigpaandar nagsignal ug kalipay ug paglaom (C). Ang kaguol ug pagbangotan isignal pinaagi sa pagpahunong sa nagpaubos nga palabad human nga nakaabot kini sa kinaubsang pagpaubos niini (D).

Dunay daghang lokal nga mga kostumbre usab. Sa amihanan sa Amsterdam, ang mga windmill usahay dekorasyonan sa malipayong mga okasyon, sama sa mga kasal. Dayon ang mga palabad iposisyon nga dayagonal, nga nagpasabot nga walay trabaho, nga may dayandayan nga mga pabitay diha sa mga palabad. Sa panahon sa Gubat sa Kalibotan II, sa dihang giokupar ang nasod sa mga sundalong Aleman, gamiton sa lokal nga mga tawo ang mga posisyon sa palabad sa pagpadalag mensahe nga nagpasidaan sa mga tawong nagtagotago nga sila pagarondahon. Ang pagpamati niining tanan ug ubang makaikag nga mga impormasyon bahin sa mga windmill naghimo sa among pagduaw sa tigpaandar sa windmill nga si Jan nga usa ka halandomon nga kasinatian.

Sa milabay nga mga pipila ka tuig ang mga paningkamot sa pagpreserbar sa mga windmill nakadawat ug maayong publisidad sa dihang ang grupo sa 19 ka windmill sa Kinderdijk, duol sa dunay pantalan nga siyudad sa Rotterdam, giapil sa United Nations Educational Scienfic, and Cultural Organization diha sa World Heritage List. Tungod niini, kining halos ordinaryong mga pabrika kaniadto karon nahimo nang mga monyumento sa kultura. Dugang pa, gimentinar ug gipanalipdan sa daghang dedikadong mga boluntaryo ang mga windmill sa tibuok nasod. Tungod sa ilang mga paningkamot, ang mga turista karon nga gikan sa tibuok kalibotan makakita gihapon sa pipila sa mao gihapong mga windmill nga nakapainspirar sa iladong mga pintor kaniadto sa pagdibuho niini nga mga windmill.

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 23]

Gidili ang Pag-eksportar ug mga Windmill

Sa mga 300 ka tuig kanhi, ang teknolohiya sa windmill pinangita. Daghan kaayong piyesa sa mga windmill ang gipamalit gikan sa Netherlands. Dugang pa, gisuhid sa mga langyaw ang nasod ug nangitag mga tawo nga tighimo o tigmentinar sa windmill, nga nagtanyag kanilag trabaho sa gawas sa nasod. Wala magdugay, ang teknolohiya sa windmill sa Olandes makita nga nag-obra na diha sa Alemanya, sa Baltic, Espanya, Inglaterra, Irlandia, Portugal, ug Pransiya. Sa pagkatinuod, sa tungatunga sa ika-18ng siglo, ang teknolohiya sa windmill grabe nga nagkahanaw nga tungod niini ang gobyerno sa Netherlands nangilabot. Sa Pebrero 1752 gidili na sa mga awtoridad ang pag-eksportar ug mga windmill. Sukad niadto, sumala sa historyanong Olandes nga si Karel Davids, wala nay gitugotan sa pagtabang sa langyaw sa pagpalit, pagtukod, o pagkarga ug “bisan unsang piyesa sa windmill sa Holland” o “sa pag-eksportar ug bisan unsang himan nga gamiton sa pagtukod niini.” Kinsay nag-ingon nga ang mga babag sa negosyo ug mga pagpangespiya maylabot sa industriya iya lang sa modernong panahon?

[Mga hulagway]

Ubos: Si Jan nagliso sa kalokalo sa windmill aron maapupa sa hangin; mga kahoyng ehe ug mga ruyda; ang sala

[Credit Line]

All photos: Stichting De Utrechtse Molens

[Diagram/Mga hulagway sa panid 22]

(Tan-awa ang publikasyon)

A

B

C

D

[Picture Credit Line sa panid 21]

De Saen painting by Peter Sterkenburg, 1850: Kooijman Souvenirs & Gifts (Zaanse Schans Holland)