Ang Lig-ong mga Kagaw—Kon sa Unsang Paagi Sila Mitungha Pag-usab

ANG mga virus, bakterya, protozoan, fungi, ug ubang gigming kaayong mga organismo dayag nga naglungtad na sukad pa sa pagsugod sa kinabuhi dinhi sa yuta. Ang makapakurat nga pagkamapailin-ilinon niining mga kagawa, nga maoy labing simple sa tanang linalang, nagpahinabo kanila nga mabuhi sa mga dapit nga walay laing mabuhi. Sila mabuhi diha sa mga buho sa nagbukal nga tubig sa salog sa dagat maingon man diha sa bugnaw kaayong katubigan sa Artiko. Karon gisuklan niining mga kagawa ang labing mapintas nga pag-atake sa ilang paglungtad—ang kontra-mikrobyong mga tambal.

Usa ka gatos ka tuig kanhi, ang pipila ka mikrobyo, o gigming kaayong mga organismo, nailhan nga makapatungha ug sakit, apan wala pay nasayod kaniadto bahin sa kontra-mikrobyong mga tambal. Busa kon ang usa ka tawo matakboyan ug grabeng sakit nga makatakod, ang mga doktor walay ikahatag nga tambal kondili makapahupay lang nga mga pulong ug pagdasig. Ang sistema sa imyunidad sa tawo mao ray makig-away batok sa impeksiyon. Kon ang sistema sa imyunidad dili kaayo lig-on, ang resulta kasagarang makapasubo. Bisan ang gamayng garas nga mataptan ug mikrobyo sagad nga moresulta gayod ug kamatayon.

Busa, ang pagkadiskobre sa unang luwas-gamiton nga kontra-mikrobyong mga tambal—ang mga antibiotiko—nakapausab gayod sa medisina. * Ang paggamit ug sulfa drug o kontra-bakteryang mga tambal sa katuigang 1930 ug mga tambal sama sa penicillin ug streptomycin sa katuigang 1940 miresultag daghang diskobre sa misunod nga mga dekada. Pag-abot sa katuigang 1990, ang suplay sa antibiotiko naglakip na ug mga 150 ka sinagol nga mga substansiya diha sa 15 ka lainlaing mga klase.

 Paglaom nga Makadaog Nahugno

Pag-abot sa katuigang 1950 ug 1960, ang ubang mga tawo nagsugod sa pagtuo nga nakadaog sila sa pagpakig-away batok sa makatakod nga mga sakit. Ang pipila ka mikrobiologo nagtuo pa gani nga kining mga sakita nga gikalisangan kaniadto, sa dili madugay dili na motungha pag-usab. Niadtong 1969 ang siruhano heneral sa T.B. nagpamatuod atubangan sa Kongreso nga tingali sa dili madugay ang mga tawo “dili na mabalaka bahin sa makatakod nga sakit.” Sa 1972, si Macfarlane Burnet, nga gipasidunggan ug Nobel, ug si David White misulat: “Lagmit sa umaabot wala na kaayoy makaiikag nga mga balita bahin sa makatakod nga mga sakit.” Sa pagkatinuod, ang uban nagtuo nga kining mga sakita mahimong mawala na sa bug-os.

Ang pagtuo nga ang makatakod nga mga sakit nasumpo na miresulta sa pagkaylap sa sobrang pagsalig. Ang usa ka nars nga nahibalo sa dakong kapeligrohan sa mga kagaw sa wala pa ang mga antibiotiko miingon nga may pipila ka batan-ong mga nars nga wala na magpakabana bahin sa simpleng kahinlo. Sa dihang iyang gipahinumdoman sila nga manghunaw, sila mitubag: “Ayawg kabalaka, duna na tay mga antibiotiko karon.”

Apan, ang pagsalig ug sobrang paggamit sa mga antibiotiko dunay makadaot nga mga resulta. Ang makatakod nga mga sakit nagpadayon. Dugang pa, sila namalik sa makalilisang nga paagi nga nahimong pangunang hinungdan sa pagpangamatay sa mga tawo sa kalibotan! Ang ubang mga hinungdan sa pagkaylap sa makatakod nga mga sakit mao ang kagubot sa gubat, kaylap nga malnutrisyon sa mas kabos nga mga nasod, walay hinlo nga tubig, dili-maayong sanitasyon, paspas nga internasyonal nga pagbiyahe sa mga tawo, ug pagkausab sa klima sa kalibotan.

Bakterya Dili na Madutlan

Ang makapahingangha nga kalig-on sa ordinaryong mga kagaw napamatud-ang usa ka dakong problema, usa ka problema nga wala damha. Apan, kon palandongon ang nangagi, angay untang dahomon nga ang mga kagaw sa ulahi dili na madutlan ug tambal. Ngano? Tagda, pananglitan, ang maingon-ingon nga panghitabo sa dihang gigamit sa unang higayon ang pangpatay sa mga insekto nga DDT sa tungatunga sa katuigang 1940. * Nianang higayona ang mga tig-atiman sa gatasang mga hayop nalipay kay halos nawala ang mga langaw tungod sa pag-espri ug DDT. Apan dihay pipila ka langaw nga nabuhi, ug ang mga liwat niini kublan na sa DDT. Wala madugay kining mga langawa, kay dili madutlag DDT, midaghan pag-ayo.

Bisan kaniadtong wala pa gamita ang DDT, ug kaniadtong dili pa mapalit ang mga penicillin sa 1944, ang makadaot nga mga bakterya nagpakita na sa ilang talagsaong abilidad sa pagsukol sa tambal. Si Dr. Alexander Fleming, ang nakadiskobre sa penicillin, nakaamgo niini. Diha sa iyang laboratoryo iyang nakita ang sunodsunod nga henerasyon sa Staphylococcus aureus (bakterya sa ospital) nga nagpatungha ug mga bungbong sa selula nga dugang ug dugang nga dili madutlan sa tambal nga iyang nadiskobrehan.

Tungod niini si Dr. Fleming nagpasidaan mga 60 ka tuig kanhi nga ang makadaot nga bakterya diha sa tawong nataptan posibleng dili na unya madutlan sa penicillin. Busa kon ang mga dosis sa penicillin dili makapatay ug igong gidaghanon sa makadaot nga mga bakterya, ang ilang dili-madutlan nga mga anak modaghan. Tungod niini, mobalik ang maong sakit nga dili na maayo sa penicillin.

Ang librong The Antibiotic Paradox mikomento: “Ang mga panagna ni Fleming natinuod ug mas  makadaot pa kay sa iyang gipanaghap.” Sa unsang paagi? Aw, nasayran nga diha sa pipila ka kaliwat sa bakterya, ang mga gene—ang gigming nga mga blueprint diha sa DNA sa bakterya—magpatunghag mga enzyme nga dili makapasaler sa penicillin. Tungod niini, bisan ang dugay nga pagtambal ug penicillin kasagarang walay pulos. Makapakurat gayod kana!

Sa paningkamot nga madaog ang pakigbugno batok sa makatakod nga mga sakit, gireseta kanunay ang bag-ong mga antibiotiko gikan sa katuigang 1940 hangtod sa katuigang 1970, ug may pipila usab nga gireseta sa katuigang 1980 ug 1990. Mapatay niini ang mga bakterya nga dili madutlan sa unang mga tambal. Apan sa pipila lang ka tuig, nanungha ang mga kaliwat sa mga bakterya nga dili usab mapatay niining bag-ong mga tambal.

Nadiskobrehan sa mga tawo nga maayong mokalaki ang mga bakterya sa pagsukol sa tambal. Ang mga bakterya dunay katakos sa pag-usab sa bungbong sa ilang selula aron dili makasulod ang antibiotiko o pag-usab sa ila mismong kemistriya aron ang antibiotiko dili makapatay kanila. Sa laing bahin, ibuga dayon sa bakterya ang mosulod nga antibiotiko, o himoon sa bakterya nga walay epekto ang antibiotiko pinaagi sa pagbungkag niini.

Samtang nag-uswag ang paggamit ug mga antibiotiko, ang mga kaliwat sa bakterya nga dili madutlag tambal nagkadaghan ug nagkakaylap. Wala na bay kapuslanan ang paggamit ug mga antibiotiko? Dili, labing menos dili sa kadaghanang kaso. Kon ang usa ka antibiotiko dili na mosaler batok sa usa ka partikular nga impeksiyon, dunay lain nga mosaler. Ang mga bakterya nga dili madutlag tambal nahimong pirhuwisyo, apan hangtod karon kini kasagarang nahimoan rag paagi.

Dili Madutlag Lainlaing Tambal

Dayon, sa ilang kakurat, nadiskobrehan sa medikal nga mga siyentipiko nga ang mga bakterya magbayloay ug mga gene. Sa sinugdanan gituohan nga ang parehas  nga klase sa mga bakterya mao ray magbayloay ug mga gene. Apan sa ulahi ang maong resistensiyado nga mga gene nakita diha sa lahi nga mga klase sa bakterya. Pinaagi sa maong pagbayloay, milig-on ang resistensiya sa lainlaing matang sa bakterya batok sa daghang nagkadaiyang mga tambal nga kasagarang gigamit.

Ang nakadaot pa, ang mga pagtuon sa katuigang 1990 nagpakita nga ang pipila ka bakterya dili madutlag tambal bisag walay tabang sa ubang bakterya. Bisag gamitan ug usa ra ka antibiotiko, ang pipila ka klase sa bakterya dili na madutlan sa lainlaing antibiotiko, natural man o artipisyal.

Mangiob nga Palaaboton

Bisan tuod ang kadaghanang antibiotiko mosaler gihapon diha sa kadaghanang tawo, unsa ka epektibo kaha kining mga tambala sa umaabot? Ang The Antibiotic Paradox nag-ingon: “Dili na kita makadahom nga ang bisan unsang impeksiyon matambalan sa unang antibiotikong pilion.” Ang libro midugang: “Diha sa pipila ka bahin sa kalibotan, ang limitadong suplay sa mga antibiotiko nagpasabot nga ang nabatonang antibiotiko dili epektibo. . . . Ang mga pasyente nagaantos ug nangamatay tungod sa mga sakit nga 50 ka tuig kanhi gitagna sa uban nga mahanaw na kono sa nawong sa yuta.”

Ang mga bakterya dili lamang mao ang mga kagaw nga dili madutlag tambal. Ang mga virus maingon man ang mga fungi ug ubang gigming nga mga parasito nagpakita usab ug talagsaong kalig-on, nga nagpatunghag mga kaliwat nga peligrong magkawang sa tanang paningkamot sa pagdiskobre ug paggamag mga tambal sa pagsumpo niini.

Nan, unsa may mahimo? Posible kaha nga kining pagkadili-madutlan sa mga kagaw mawala na o labing menos makontrolar? Sa unsang paagi ang mga antibiotiko ug ubang mga kontra-mikrobyo padayong magmalamposon sa pagsumpo sa impeksiyon niining kalibotan nga dugang ug dugang nga gihampak sa makatakod nga mga sakit?

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 6]

Unsa ang mga Kontra-Mikrobyo?

Ang antibiotiko nga ireseta kanimo sa doktor maoy klase sa tambal nga gitawag ug kontra-mikrobyo. Kini giklasipikar ubos sa “chemotherapy,” nga nagtumong sa pagtambal sa sakit pinaagig mga kemikal. Bisan tuod ang terminong “chemotherapy” kasagarang ginagamit maylabot sa pagtambal sa kanser, sa sinugdanan—ug hangtod karon—kini nagtumong sa pagtambal sa makatakod nga mga sakit. Sa ingon nianang mga kahimtang kini gitawag ug kontra-mikrobyo nga chemotherapy.

Ang mga mikrobyo maoy gigming kaayong mga organismo nga makita lang pinaagig mikroskopyo. Ang mga kontra-mikrobyo maoy mga kemikal nga mosumpo sa mga mikrobyo nga maoy hinungdan sa sakit. Ang nakaapan lang, ang mga kontra-mikrobyo modaot usab sa mapuslanong mga mikrobyo.

Sa 1941, si Selman Waksman, usa sa mga nakadiskobre sa streptomycin, naggamit sa terminong “antibiotiko” alang sa mga kontra-bakterya nga gikuha gikan sa gigming kaayong mga organismo. Ang mga antibiotiko maingon man ang ubang mga kontra-mikrobyo nga gigamit sa pagtambal mapuslanon tungod kay mahilo niini ang mga kagaw apan ikaw dili.

Apan, sa pagkatinuod ang tanang antibiotiko sa labing menos medyo makahilo usab kanato. Dunay dosis sa tambal nga makapatay sa kagaw ug dunay dosis usab nga makadaot kanato. Ang gidaghanon sa tambal tali niining duha ka dosis maoy gitawag ug therapeutic index. Kon mas dako ang index, mas luwas ang tambal; kon mas gamay, mas peligroso. Sa pagkatinuod, libolibong antibiotikong mga substansiya ang nadiskobrehan, apan ang kadaghanan dili mapuslanon sa medisina tungod kay makahilo kaayo sa mga tawo o sa mga mananap.

Ang unang natural nga antibiotiko nga puwedeng tomaron o iineksiyon mao ang penicillin, nga naggikan sa fungi nga gitawag ug Penicillium notatum. Ang penicillin giineksiyon sa unang higayon niadtong 1941. Wala madugay human niana, sa 1943, ang streptomycin nakuha gikan sa Streptomyces griseus, nga bakterya sa yuta. Paglabay sa panahon, dihay daghan pang antibiotiko nga nadiskobrehan, mga antibiotiko nga gikan sa buhi nga mga butang ug mga antibiotiko nga ginama sa artipisyal nga paagi. Bisan pa niana, ang mga bakterya nakaugmad ug mga paagi nga dili madutlan niining daghang antibiotiko, nga nakapatunghag medikal nga problema sa tibuok kalibotan.

[Hulagway]

Ang pundok sa fungi nga penicillin nga makita diha sa platoplato nagsanta sa pagtubo sa mga bakterya

[Credit Line]

Christine L. Case/Skyline College

[Kahon/Mga hulagway sa panid 7]

Mga Klase sa mga Kagaw

Ang mga virus mao ang kinagigmingang mga kagaw. Kini mao ang hinungdan sa kasagarang mga sakit sama sa sip-on, trangkaso, ug sakit sa tutonlan. Ang mga virus usab ang hinungdan sa grabeng mga sakit sama sa polyo, Ebola, ug AIDS.

Ang mga bakterya maoy simple kaayo nga usag-selula nga mga organismo nga walay nucleus, o uyok, ug kasagaran may usa lang ka chromosome. Dunay trilyontrilyong bakterya nga nagpuyo sa atong lawas, kasagaran diha sa atong tiyan. Motabang sila nato sa paghilis sa atong pagkaon ug maoy pangunang tinubdan sa bitamina K, nga kinahanglanon aron moapol ang dugo.

Mga 300 lang sa halos 4,600 nga nailhang mga espisye sa bakterya ang giisip nga makapatunghag sakit. Bisan pa niana, ang mga bakterya mao ang hinungdan sa daghang sakit diha sa mga tanom, mananap, ug sa mga tawo. Sa mga tawo kini nga mga sakit naglakip sa tesis, kolera, dipterya, anthrax, pagkagabok sa ngipon, pipila ka matang sa pulmonya, ug daghang sakit nga mapasa pinaagig pakigsekso.

Ang mga protozoan, nga kaamgid sa mga bakterya, maoy usag-selula nga mga organismo, apan dili lang usa ang ilang uyok. Lakip niini mao ang mga amoeba ug trypanosome maingon man ang plasmodium nga parasito nga maoy hinungdan sa malarya. Halos un-tersiya sa buhi nga mga espisye maoy mga parasito—dunay mga 10,000 ka lainlaing mga klase—bisan tuod pipila lang niining maong mga parasito ang makapatunghag mga sakit diha sa mga tawo.

Ang mga fungus makapatungha usab ug sakit. Kini nga mga organismo dunay uyok ug mopormag nagsabod nga mga lanotlanot. Ang labing komon nga mga impeksiyon mao ang bun-i, sama sa alipunga, ug candidiasis (Candida). Ang grabeng mga impeksiyon tungod sa fungus kasagarang mag-apektar lamang sa mga tawo nga naluya ang imyunidad tungod sa malnutrisyon, kanser, droga, o mga impeksiyon tungod sa virus nga makasanta sa sistema sa imyunidad.

[Mga hulagway]

Virus nga Ebola

Bakterya nga “Staphylococcus aureus”

Protozoan nga “Giardia lamblia”

Fungus nga bun-i

[Credit Lines]

CDC/C. Goldsmith

CDC/Janice Carr

Courtesy Dr. Arturo Gonzáles Robles, CINVESTAV, I.P.N. México

© Bristol Biomedical Image Archive, University of Bristol

[Hulagway sa panid 4]

Si Alexander Fleming, nga maoy nakadiskobre sa penicillin