Ang Dakong Amazon—Hinungdanon Kaayo sa Minilyon

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BRAZIL

KON itandi sa ubang mga suba, kini ang kinadak-an sa tanan. Gitadlas niini ang kinadak-ang tropikal nga lasang sa yuta. Ang mga tigdukiduki nag-ingon nga hinungdanon kini sa atong planeta. Paraiso kini alang sa mga eksplorador ug mga tawong nagtuon sa kinaiyahan. Apan alang sa minilyong taga-Brazil, hinungdanon usab kini nga agianan. Naghubit kami sa Amazon River, ang dugokan sa rehiyon sa Amazon.

Pagsusi ‘sa Dagat nga Suba’

Gikan sa gagmayng mga sapasapa sa kabukiran sa Andes sa Peru, walay 160 kilometros gikan sa Dagat Pasipiko, ang Amazon—nga midako pag-ayo tungod sa panag-abot sa katubigan gikan sa ubang mga suba nga agian niini—mobuhagay mga 5,000 metros paingon sa Dagat Atlantiko. Lainlain ang mga ngalan niini sa dili pa makaabot sa teritoryo sa Brazil, diin didto unang gitawag kinig Solimões. Sa dihang mag-abot kini sa kinadak-ang katampo nga suba, ang Negro River, duol sa Manaus, kini mahimong ang dakong Amazon.

Dinhi usa ka maanindot kaayong talan-awon nga gitawag ug panagtagbo sa katubigan ang mahitabo. Ang brawon ug kolor nga katubigan sa Negro River ug ang lapokong katubigan sa Solimões mag-abot ug magtapad sa pagdagayday nga dili magsagol duolan sa diyes kilometros. Kining maong katingad-anan maoy resulta sa lainlaing mga hinungdan, lakip sa panaglahi sa mga elemento, gidaghanon sa minerales ug organikong mga substansiya diha sa tubig, ug sa temperatura sa duha ka suba.

Ang kontrobersiya maylabot sa pangunang mga katampo ug tuboran sa tubig sa Amazon, maingon man ang komplikadong heograpiya sa delta niini, nagpalibog kon diin gayod nagsugod ug naghabwa ang tubig sa Amazon. Kon sukdon gikan sa kinalay-ang dapit nga gihabwaan niini sa bokana sa Pará, nga nagsilbing agianan sa mga barko, ang gitas-on niini maoy duolan sa 6,750 kilometros. * Apan, ang pagtino sa aktuwal nga gitas-on niini “naglangkit ug labaw pa kay sa pagsukod lang. Kinahanglang mahibaloan kon diin mismo nagsugod ug  naghabwa ang suba,” nag-ingon ang Brazilianhong edisyon sa The Guinness Book of Records.

Apan, kon bahin sa gidaghanon sa tubig, ang kadakoon sa Amazon River dili malalis. Ang gidaghanon sa tubig niini mas daghan pa kay sa mga suba sa Mississippi, Nilo, ug Yangtze kon tiponon. * Nag-agos sa aberids nga kapin sa 200,000 kubiko metro matag segundo, kining hilabihan ka dakong suba naghabwa ngadto sa Dagat Atlantiko tali sa 15 ug 20 porsiyento sa tanang tab-ang nga tubig nga nagaagos ngadto sa mga dagat sa kalibotan. Sa 30 segundos lamang, kini makatagbaw sa kauhaw sa mga tawo sa usa ka adlaw—usa ka litrong tubig alang sa matag usa sa sayis bilyones nga molupyo sa yuta!

Kining talagsaong bul-og sa tubig “nagduso” sa dagat ug nagporma ug lut-od sa tab-ang nga tubig nga moabot ug 200 kilometros diha sa Dagat Atlantiko. Dili ikahibulong nga sa pagkakita sa bokana sa suba, si Vicente Yáñez Pinzón, nga usa ka Katsila nga nabigador nga milawig sa Amazon sa Hunyo 1500, nagngalan niana nga Mar Dulce (ang Dagat sa Tab-ang nga Tubig).

Alang sa mga tawong mobiyahe niining dakong suba, sama gayod kinig dagat nga nagbaha sa dakong hawan sa lasang. Sa ubang mga bahin kini lapad kaayo nga ang usa ka tawo sa usa sa mga tampi niini dili makakita sa pikas tampi. Kon magbaha, dunay mga bahin sa suba nga moabot ug kutob 50 kilometros ang gilapdon! Ang giladmon niini, nga moaberids gikan sa 50 ngadto 80 metros sa ubang mga bahin, dili managsama depende sa gilapdon niini. Sa kinahiktinan nga bahin niini, sa Óbidos sa Estado sa Pará, ang suba maoy 130 metros ang giladmon.

Ang kadaghanang bahin sa Amazon hanayhay, nga moaberids lang ug dos sentimetros matag kilometro. Kay hanayhay man ang bokana niini, ang tubig sa dagat inigtaob makaagos pasulod sa suba. Ang epekto niini makaabot pa gani sa Óbidos, 800 kilometros gikan sa bokana sa suba.

Kay nag-agos man kini nga halos ambihas sa ekwetor, ang Amazon nakabenepisyo sa mga ting-init sa duha ka hemisperyo. Magpulipulig pagbaha ang katampo nga mga suba sa wala nga tampi ug sa tuo nga tampi. Sa dihang motaas ug mohubas ang tubig sa mga suba, una diha sa amihanang tampi ug dayon sa habagatan, ang tibuok Amazon mobukad ug mokulo samag dakong kasingkasing. Sa usa ka tuig, ang pagtaas ug paghubas sa lebel sa tubig sa Amazon mag-usab-usab tali sa 9 ug 12 metros. Ang pagbaha hinungdanon sa agrikultura sa maong dapit. Kay may igoigong gidaghanon sa mineral nga mga substansiya ug organikong mga yamukmok nga madala sa suba ug mapondo diha sa mga tampi niini, kini nagpatabunok sa dakong kapatagan.

Kinsay Nakadiskobre Niini, ug sa Unsang Paagi ang Rehiyon Napuy-an?

Ang Katsila nga eksplorador nga si Francisco de Orellana mao ang unang Uropano nga nakaabot sa Amazon, ug iyang ginganlan kini sa 1542. * Apan nganong Amazon man ang iyang gingalan niini? Si Orellana miingon nga siya nakakita ug mga gubat sa mga tribo sa babayeng mga manggugubat nga nakapahinumdom kaniya sa mga Amazon sa sugilanong Grego! Dihay ubang mga ekspedisyon nga gihimo, nga naglakip sa eksplorasyon sa mga Katsila, Ingles, Olandes, ug Portuges. Sumala pa sa Enciclopédia Mirador Internacional, ang mga Portuges mihimog “daghang mapangarisgohong mga pag-atake aron sa pag-ilog [sa yuta] sa kadaplinan sa Negro, Solimões, ug Branco [nga mga suba] ug pormal nga giangkon ang lugar sa ngalan sa hari sa Portugal.”

Aron molig-on ang presensiya niini, ang Portugal nagtukod ug kalihokang misyonaryo sa maong dapit. Ang mao gihapong ensiklopedia nag-ingon nga agig paningkamot aron sa pagpakaylap sa relihiyong Katoliko ug pagpauswag sa negosyo sa “mga produkto sa kalasangan”—tabla, salong, yerba, ug mga lamas—“gibalhinbalhin kanunay sa mga membro sa relihiyosong mga orden ang ilang mga parokya gikan sa usa ka lugar ngadto sa lain, nga kanunay anha gayod sa mga tampi sa suba. Daghang gagmayng mga baryo ang natukod gikan niini.”

Kining unang kalihokan sa ika-17 ug ika-18ng siglo ug ang pagkatukod sa mga plantasyon sa goma sa naghinapos ang ika-19ng siglo maoy nakapadugok sa mga tawo sa pagpuyo sa maong rehiyon. Kay mga suba man ang natural nga paagi aron mataak ang lasang, ang mga tawo nanimuyo diha sa mga tampi niini, nga nahimong gagmayng mga lungsod ug mga baryo. Ang mga lugar nga gipuy-an diha sa sentral nga Amazon karon maoy karaang mga lungsod balik pa niining mga sigloha.

Unsay Transportasyon sa mga Tawo?

Ang Amazon basin mao ang kinadak-ang lanang sa kalibotan, nga dunay duolan sa sayis milyones  kilometro kuwadrado. Mas dako kini kay sa tibuok Uropa walay labot sa Rusya. Uban sa 1,100 ka katampo nga mga suba ug ubang mga sapa, ang Amazon nahimong usa ka matang sa komplikadong agianan nga kaamgid sa sistema sa sirkulasyon sa lawas sa tawo, diin ang Amazon ikatandi sa aorta, ang kinadak-ang ugat sa lawas. Kini nga sistema sa mga suba dunay dos tersiya sa tanang tab-ang nga tubig sa kalibotan. Kining dako kaayo nga sistema sa mga suba, nga dunay kapin sa 25,000 ka kilometrong katubigan nga malawig, nagdulag dakong papel maylabot sa transportasyon ug sa kinabuhi sa lokal nga mga tawo.

Ang milyonmilyon nga nagpuyo sa rehiyon sa Amazon naggamit niining natural nga dakong haywey nga suba. Ang mga barko sa tanang gidak-on tigbiyahean niini, apil na ang dagkong mga barko nga nagtaboktabok sa Atlantiko nga molawig ug 1,500 kilometros pasulod sa suba paingon sa Manaus. Ang mas gagmayng barko nga dekarga ug depasahero makaabot hangtod pa sa Iquitos, sa Peru, 3,700 ka kilometros gikan sa bokana sa suba. Ang dakong bahin sa produkto sa rehiyon sa Amazon ginaeksportar agi sa Amazon, ug ang mga produkto nga gikan sa ubang bahin sa kalibotan moabot sa samang paagi. Ang Madeira River, ang kinadak-ang katampo niini ug kapin sa 3,000 kilometros ang gitas-on, nagkisaw usab sa komersiyal nga kalihokan. Kining dakong negosyo mopatungha sa usa ka tuig ug duolan sa duha ka milyong tonelada nga kargamento sa Amazon basin. Ang labing puliki nga tampi sa suba mao kanang sa kinatung-an sa Manaus ug Belém, nga nahimutang sa bokana sa suba.

Sama sa Unsa ang Kinabuhi sa Kadaplinan sa Suba?

Ang gidaghanon sa mga tawo nga nagpuyo sa kadaplinan sa suba maoy timaan sa ilang pagdepende sa suba alang sa transportasyon ug sa ilang pagpalabi sa tabunok nga kapatagan. Sumala pa kang Altomir, usa ka lokal nga residente, “niining mga dapita ang mga tawo sa kadaplinan sa suba nagtikad ug gagmayng mga uma nga ang pangunang pananom maoy mga kamoteng kahoy nga ginahimong kalan-ong manioc. Kini, uban sa sud-ang isda, naglangkob sa ilang pangunang pagkaon. Nananom usab sila ug mga melon, saging, ug mais, ug nagbuhi usab ug mga baka.” Apan inigbaha, ang mga baka kinahanglang dad-on sa ubang mga dapit, nga usahay isakay ug balsa.

Aron ang mga balay dili maguba sa mga pagbaha,  ang mga balay sa kadaplinan gitukod nga tag-as ug tukon ug ang naglutaw nga mga balay gitukod diha sa mga gakit nga gipondo duol sa mga lungsod. Ang mga tawo “maabiabihon kaayo ug mohatag ug katahoran sa mga estranghero pinaagig pahiyom,” miingon si Belarmino, usa ka biyahedor diha sa suba.

Komon nga makita ang gagmayng mga sakayan nga modip-ig sa dagkong mga barko aron mamaligya ug mamalit ug mga produkto—o aron magpaguyod diha sa suba. Ang bangkero itsahan ug pisi, ug kini iyang igaid sa iyang sakayan. Ang lokal nga mga produkto, sama sa cabbage palm, Brazilianhong wine palm, pagkaong gikan sa kamoteng kahoy, mga nut, ug isda (lakip hasta mga ulang), ibaligya o ibaylog mga lugas ug mga produkto sa industriya.

Ang suba maoy tuboran sa kita sa libolibong taga-Brazil nga ang pangita maoy paghatod sa mga karga ug mga pasahero. Kini mao usay natural nga paagi sa paghatod sa mga tabla nga gigabas sa mga gabsanan gikan sa interyor sa lasang.

Ang dakong bahin sa pagkaon nga ginakaon ingong tuboran sa protina naggikan sa suba. “Gibanabana nga ang Amazon dunay mga 2,000 ka matang sa isda, mas daghan kay sa bisan unsang sistema sa suba sa yuta,” nag-ingon ang edisyong Portuges sa librong Vida Selvagem nos Rios (Puy-anan sa Ihalas nga mga Mananap). Human sa iyang ekspedisyon sa rehiyon sa Amazon, ang iladong tigsuhid sa kalawran nga si Jacques-Yves Cousteau miingon pa gani nga ‘mas daghag klase ang isda sa Amazon kay sa Dagat Atlantiko.’

Lakip sa mga mananap nga nagpuyo dinhi mao ang manatee nga mga tanom sa tubig ray kaonon, nga hapit nang mapuo. Daghan kaayo ang manikop niini, kay ang kasarangan-ug-gidak-on nga manatee makapatungha man ug kapin sa 100 ka litros nga lana. Ang kasagarang gitas-on niining maong mananap nga sus-an moabot ug 2.5 metros ug motimbang ug mga 350 kilos. Dayon, anaa pay pirarucu, dako kaayong isda sa tab-ang nga tubig nga nailhang Brazilianhong bakalaw. Ang aberids nga gitas-on niini maoy kapin sa dos metros ug motimbang ug mga 70 kilos. Ang mga tawo malingaw gayod sa panagsang pagbutho sa lumod nga bouto, o lumod sa suba sa Amazon, ug sa lumod nga tucuxi.

 Talagsaong Pagbiyahe Pinaagig Barko

Ang mga barko dugay nang nahimong dakong bahin sa kinabuhi sa rehiyon sa Amazon. Niini nasentro ang pangabuhi sa libolibong mga manininda nga namaligya sa ilang mga abot didto ug busa makadala ug diyutayng sibilisasyon ngadto sa hilit nga mga komunidad sa suba. Kini nagtagana usab ug barato nga transportasyon paingon sa mga lungsod ug mga baryo sa interyor nga walay mga dalan. Ang kadaghanang mga pasahero magdalag mga duyan nga maghuot sa gamayng lugar. Kini ang hinungdan sa kaguliyang dihang modunggo ang barko—ang tanan gustong makakitag maayong puwesto nga bitayan sa iyang duyan. Kadtong mosakay sa ubos nga andana sa barko maipon sa nagkalainlaing matang sa karga. Kay tabian man kaayo ang mga namiyahe, makakita dayon sila ug kaestorya—ug daghan ka kaayog panahon alang niini, kay kasagaran ang biyahe mokabat ug daghang adlaw.

Duol sa Manaus, okupado kaayo ang suba tungod kay ang pantalan niini mao ang labing hinungdanon sa rehiyon sa Amazon. Dinhi itumod ang mga produkto gikan sa lagyong lugar, nga naglakip sa mga bahin sa Peru, Bolivia, ug Colombia. Dunay turismo usab dinhi nga nagpasiugda sa pagpanalipod sa kalikopan, nga nagpadugok sa mga bisita gikan sa Amerika del Sur ug sa ubang bahin sa kalibotan.

Usa ka Halandomong Pagduaw

Tingali makahigayon ka sa pagduaw niining matahom nga lugar nga nakadani sa mga eksplorador apan daghan gihapog mga tinagoan. Dugang pa sa pagpasiugda sa natural nga katahom sa tropikal nga lasang, ang pagpanaw ngadto sa rehiyon sa Amazon makapukawg pagtahod sa Maglalalang sa tanang butang—lakip na kining dakong sistema sa suba.—Salmo 24:​1, 2.

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 17]

ANG TALAGSAONG PASUNDAYAG SA GAHOM SA POROROCA

Sa bokana sa Amazon, ang panag-abot sa mga tubig sa Amazon ug sa dagat mopahinabog makabungog ug malumpagon nga pasundayag sa gahom. Ang balod sa dagat mapugngan sa kusog nga pag-agos sa tubig sa suba. Ang lebel sa tubig sa dagat motaas sa gawas sa bokana sa suba hangtod ang suba dili na makapugong niini. Dayon, sa usa ka dako, kusog nga nag-agos, nga samag bungbong ka taas nga balod, ang tubig sa dagat mobuhagay sa suba, nga magpabali sa direksiyon sa agos sa suba, nga maglumpag sa mga tampi, magluka sa mga kahoy, ug magbilin ug kalumpagan. Ang dagko kaayong mga balod nga gipahinabo sa puwersa niining duha ka nagsugat nga mga tubig makaabot sa gihabogong kuwatro metros, ug ang makabungog nga pagdahunog sa nag-abot nga katubigan madunggan sa layo. Kini ang tingog sa pororoca, o tidal wave.

[Mga mapa sa panid 13]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

ANDES

Tuboran sa tubig sa Amazon

Machu Picchu, Peru

AMAZON BASIN

Iquitos, Peru

Amazon (Solimões)

MANAUS

Negro

Madeira

Óbidos

Amazon

Pará

BELÉM

[Credit Line]

Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Mga hulagway sa panid 15]

1. Tagabaryo nga dalagita

2. Mga balay nga tag-as ug tukon nga gitukod diha sa daplin sa suba

3. Ang brawon ug kolor nga tubig sa Negro nag-abot sa lapokong tubig sa Solimões duol sa Manaus

4. Ang Negro River nagdagayday sa Amazon

[Credit Lines]

Photos 1 and 2: Ricardo Beliel/SocialPhotos; photos 3 and 4: Lidio Parente/SocialPhotos

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

1. Ang pantalan sa Manaus

2. Mga pasahero sa barko nga nagduyan

3. Nanakayan sa pagpangisda

[Credit Lines]

Photo 1: Lidio Parente / SocialPhotos; photos 2 and 3: Ricardo Beliel / SocialPhotos

[Picture Credit Lines sa panid 17]

Sunset: Ricardo Beliel/SocialPhotos; surfer: AP Photo/Paulo Santos