Kon Unsay Among Nakat-onan Gikan sa mga Pygmy

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA REPUBLIKA SA SENTRAL APRIKA

“Huboa ang inyong sapatos. Motaak ta sa tubig ug dayon sundan nato ang dalandalan sa mga elepante. Sunda pag-ayo ang akong isulti. Kon makasugat ta ug gorilya, hupo ug ayaw siyag tutoki. Kon makasugat ta ug elepante, ayawg lihok.”

NAGPAHAYAHAY diha sa beranda sa restawran, namalandong kami sa tanang butang nga bag-o pa namong nakita. Ang Sangha River nagdagayday sa atubangan namo; ug sa pikas tampi, malantaw namo ang bagang lasang nga nindot kaayo. Ania kami sa Bayanga, sa habagatang tumoy sa Republika sa Sentral Aprika, nga nahimutang sa tunga sa Cameroon ug sa Republika sa Congo.—Tan-awa ang mapa sa panid 19.

Sa dihang miabot kami sa entrada para sa bisita sa Dzanga-Ndoki National Park, nawagtang sa among hunahuna kon unsa ka makakapoy ang biyahe paingon didto. Kining maong parke nahimutang 480 kilometros gikan sa Bangui, ang kaulohan sa Republika sa Sentral Aprika, ug aron makaabot didto mibiyahe kami ug halos 11 ka oras sa hiktin nga mga dalandalan. Diha sa ubang dapit dihay pundok sa mga kawayan nga nanubo mismo sa daplin sa dalan. Sa Ngoto, kinahanglang mosakay kami ug balsa aron makatabok sa suba. Talagsaon kaayo kini nga balsa tungod kay kini walay motor; gitabok kami niini sa pikas tampi sa suba pinaagi sa paggamit lamang sa puwersa sa sulog. Ang balsa gihikot diha sa moton nga modigyas sa dakong kable, ug pipila ka batan-ong mga lalaki lang ang nagmaniobra sa balsa.

Sa unahan, sa Bambio River, dunay taytayan nga naglutaw nga praktikal kaayo, kay kini makapaangay sa mag-usab-usab nga lebel sa suba panahon sa ting-init ug sa  ting-ulan. Nindot kaayo ang lugar, ug nakita namo ang mga hayop diha sa ilang natural nga pinuy-anan ug nakaila namo ang Aka nga mga Pygmy, * nga kinaraan gihapon ang paagi sa pagkinabuhi.

Gusto ka bang mouban namo niining makalingaw nga pagduaw, bisag sa handurawan lang? Ang among giya maoy usa ka Pygmy nga ginganlan ug Benoît. Miadto una kami sa iyang baryo aron makigkita sa duha ka Pygmy nga herbalista, nga si Germaine ug Valérie, nga mouban namo. Mahingangha gayod kami sa dihang ipakita nila ang nagkalainlaing matang sa mga tanom sa lasang nga magamit ingong tambal.

Mga Tanom nga Makatambal

Paglabay sa daghang minutos sa among pagbiyahe sa dalandalan sa lasang, gihangyo kami sa among bag-ong mga kauban sa paggawas sa sakyanan ug sa pagsunod kanila paingon sa lasang. Ilang gipanghabas sa sundang ang bagnot sa dalan, samtang kami naningkamot sa pag-apas kanila. Karon nakita namo ang among unang sorpresa, ang mo nzambu nzambu, usa ka tanom nga mokatay sa tubig. Giputolputol dayon sa among mga giya ang tanom sa gitas-ong mga 20 pulgada, ug giinom namo ang tubig nga miagas. Ang tubig niini lunsay, presko, ug makatagbaw sa kauhaw.

Sa unahan pa, gipakitaan kami ug dahon sa bayabas. Lagaon sa mga Pygmy kining mga dahona aron himoong tsa agig tambal sa ubo. Laing tanom, ang ofuruma, nga puti ug duga, maayo kaayong ipatulo sa mata nga tambal sa piskat. “Duna bay tambal sa pinaakan sa bitin?” kami nangutana. “Duna kaayo. Magdukdok kami ug dahon sa bolo [ngalan sa usa ka matang sa pinuon, nga usa ka bagon sa tropiko] ug itapal kini sa pinaakan,” mitubag ang among mga giya. Sa matag tikang, nakakita kami ug ubang mga tanom nga, matod pa sa among giya, adunay mga substansiyang makaayo. Dunay mga tambal sa mga samad maingon man pangpurga sa bitok, impeksiyon sa dalunggan, daot nga ngipon, ug bisan pagkadili-makaanak.

Kining mga tawhana, nga gilantaw usahay nga kulag edukasyon, daghan kaayog ikatudlo kanamo. Samtang nagpadayon kami paglakaw sa lasang, ang among duha ka herbalista nanguhag ilang makaon nga mga uhong, ihalas nga letsugas, mga gamot nga kapuli sa ahos. Ang ubang mga dahon tingali lamian kaayo kay ila man dayon kining gihungit! Pagkanindot tingaling magpadayon sa pagtuon diha sa gisaad nga bag-ong kalibotan sa Diyos!—Isaias 65:17; 2 Pedro 3:13; Pinadayag 21:1-4.

Silang Tanan Nanghugop sa Salt Lick

Pagkahapon nanglakaw kami aron sa pagtan-aw sa mga elepante sa lasang diha sa salt lick. Sa pagpaingon didto gihatagan kami ug instruksiyon sa among giya nga gihisgotan sa sinugdanan niining artikuloha. Apan unsa man kining salt lick? Kini maoy dakong hawan diin ang yuta puno sa minerales nga asin nga kinaham sa pipila ka hayop. Tungod niini, kini nahimong hugopanan adlaw-adlaw sa elepante sa lasang, ihalas nga kabaw, dagkong ihalas nga baboy sa lasang, ug ubang ihalas nga mga hayop.

Kay baga man kaayo ang lasang, nga nagpalisod sa pagkakita ug mga hayop dinhi, ang parke nagtukod ug usa ka plataporma nga lantawanan sa kilid sa salt lick. Apan, aron makaabot ngadto sa plataporma, kinahanglang tabokon namo ang kalamakan nga ang tubig abot sa tungatunga sa among mga bat-ang. Ang among giya namati pag-ayo sa mga kanaas sa among palibot ug kanunayng naneguro nga anaa kami sa iyang duol. Ngano? Tungod kay ang mga elepante usahay moagi niining dalana!

Sa dihang nakaabot kami sa lantawanan, naniid kami pag-ayo sa mga hayop—dihay kapin sa 80 ka elepante, ihalas nga mga kabaw, ug pipila ka antelope. Usa ka babayeng siyentipiko nga nagtuon sa mga elepante sulod sa 11 ka tuig ania usab dinhi. Kami iyang giingnan: “Ang matag usa dunay iyang kaugalingong personalidad. Nakalista ako ug 3,000, ug nakaila ako sa ngalan sa 700 kanila.” Apan makapasubo, ang sungo sa mga elepante sa lasang pinangita pag-ayo kay himoon kining  kinaugalingong mga timbre nga gamiton sa pipila ka nasod sa Silangan sa pagpaila sa awtor sa mga dokumento ug sa mga dibuho. *

Kon Unsaon Pagpangayam Pinaagig Baling

Pagkabuntag sayo, misunod kami sa usa ka grupo sa napulo ka mangangayam aron makita namo mismo ang paagi sa pagpangayam pinaagig baling. Ang mga lalaki ug babaye nangabot nga nagdala sa ilang mga baling nga gama sa pinuon. Ang matag baling may sukod nga mga 20 metros por 120 sentimetros. Sa gisum-ok namo ang lasang, ang grupo nagkatag ug gibutad pag-ayo ang baling nga ilang gisumpaysumpay paghigot, mao nga mikabat kinig kapin sa mga 200 metros ang distansiya. Dayon gilibotan sa among mga mangangayam kining dakong baling, ug samtang gisubli nila ang ilang agi, ilang gipang-uyog ang mga sanga ug naninggit ug kusog sa pagbugaw sa mga hayop, kon duna man, ngadto sa ilang mga baling. Niining higayona, walay hayop nga nasikop. Gibadbad sa mga mangangayam ang ilang gisumpaysumpay nga mga baling, gisum-ok ang lasang ug nagsugod na usab. Kas-a, kaduha, napulo ka beses.

Sa hapit nang moudto, kami gikapoy na. Ang mga Pygmy nakakita ug tulo ka blue duiker, gamayng antelope, apan kini wala masikop sa baling ug nakaikyas. Dili kami interesadong motan-aw ug hayop nga masikop sa mga baling. Hinunoa, gusto kaming mahibalo sa mga kalaki niining mga tawhana sa pagkabuhi bisag kulang sa gamit ug walay himan nga sama nianang sa adunahang kalibotan. Busa, wala kami mabalo, kay kanang among bag-o pang nakita talagsaon gayod.

Namaroto sa Sangha River

Kinsa bay dili gustong magpautaw-utaw nga walay kisaw diha sa tubig? Mas makaikag kaayo kini kon magsakay ug barato, kay halos katupong ka lang sa tubig. Sa among pagpamaroto nianang hapona nakakita kami ug abohon ug kolor nga mga talabong ug daghan pang ubang mga langgam nga nagkadaiyag mga kolor, ang matag usa mas matahom kay sa ulahing nakit-an. Ang ubang mga langgam naglupadlupad gikan sa sanga ug sanga sa daplin sa suba, nga naghatag ug impresyon nga kami ilang gisundan samtang namaroto.

Sa ubang mga dapit, nagtan-aw kami sa mga unggoy nga naglumpayat gikan sa usa ka bagon ngadto sa lain aron lang malingaw—o tingali sila ang buot nga molingaw namo! Si Alain Patrick, ang bangkero, munas ginhawang namugsay aron makaabot ginatos ka metros sa unahan, kay gahapon nakakita siya ug mga hippopotamus didto. Makita kaha namo sila karon? Sa alaot, wala. Sila nakabalhin na sa layo. Apan, bisag layolayo ang among naabot nakakita hinuon kami ug daghang baryo sa daplin sa suba ug nalingaw sa daghang bata nga maayo kaayong laking nagmaniobra sa ilang gagmayng mga baroto. Tinuod, dili gayod namo makalimtan ang among pagsakayg baroto sa Sangha River.

Ang Among mga Impresyon sa Pagpamauli

Sa among pagmanehog balik sa Bangui, gatosang mga talan-awon ang nagbalikbalik sa among mga hunahuna. Daghang butang ang nakapatandog gayod namo, samtang ang uban nakapahingangha namo. Dili gayod namo malimtan ilabina ang panagkaangay sa mga Pygmy ug sa lasang o ang kaalam nga nagpaarang sa mga Pygmy sa pagpahimulos sa tanan nga makita diha sa ilang natural nga pinuy-anan.

Dugang pa, bisag kulang kami ug panahon sa pagtan-aw niining tanan, kami nakapribilehiyo sa pagbisita sa usa ka talagsaong bahin sa kalibotan, diin ang mga elepante sa lasang, gorilya, unggoy, hippopotamus, antelope, panther, ug daghag-kolor nga mga langgam ug kabakaba makita. Kami gisultihan nga ang bagang lasang sa Dzanga-Sangha Reserve ug ang Dzanga-Ndoki National Park gipuy-an sa duolan sa 7,000 ka espisye sa mga tanom ug 55 ka matang sa mga hayop nga sus-an.

Kining tanang dili-hitupngan nga panagkalidadis nagpahinumdom kanamo sa usa ka teksto sa Bibliya: “Pagkadaghan sa imong mga buhat, Oh Jehova! Sa kaalam gibuhat mo silang tanan. Ang yuta napuno sa imong mga binuhat.” (Salmo 104:24) Kining dili-makalimtang kasinatian sa pagkakat-on nagpalig-on sa among determinasyon sa pagpadapat sa mosunod nga mga pulong nga makita sa mao gihapong salmo: “Ako magaawit kang Jehova sa tibuok kong kinabuhi; ako magaawit ug mga pagdayeg sa akong Diyos samtang ako buhi. Ang akong pagpamalandong kaniya makapahimuot unta. Ako, sa akong bahin, magkalipay diha kang Jehova.”—Salmo 104:33, 34.

[Mga footnote]

[Mga mapa sa panid 19]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

CAMEROON

CONGO, REP.

REPUBLIKA SA SENTRAL APRIKA

Bangui

Bayanga

Dzanga-Ndoki National Park

[Picture Credit Line sa panid 18]

© Jerry Callow/Panos Pictures