Ang Amihanan-Kasadpang Agianan—Usa ka Pangandoy nga Natuman?

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA PINLANDIA

ANG PAG-INIT SA KLIMA kasagarang nalangkit sa negatibong mga epekto. Bisan pa niana, kini makatabang sa pagtuman sa usa sa minahal nga mga pangandoy sa mga marinero​—usa ka malawigan nga Amihanan-Kasadpang Agianan. Ang maong koneksiyon tali sa mga dagat sa Atlantiko ug Pasipiko tadlas sa tumoy sa kontinente sa Amerika del Norte mahimong mabuksan alang sa regular nga mga barko niining sigloha, sumala sa magasing Science. “Kana magkunhod [ug 11,000 ka kilometro] sa Uropa-paingon-sa-Asia nga ruta agi sa Panama Canal ug [19,000 ka kilometro] sa biyahe libot sa Cape Horn alang sa mga supertangker nga dili makaagi sa Panama Canal,” patin-aw sa Science.

Gipangandoy na ang maong agianan kapin sa 500 ka tuig kanhi. Gihimo ang unang mga paningkamot sa pagkaplag ug amihanang agianan human gayod sa pagkadiskobre ni Christopher Columbus sa Amerika. Niadtong 1497, gisugo ni Haring Henry VII sa Inglaterra si John Cabot sa pagpangitag agianan sa dagat paingon sa Oriente. Sama kang Columbus, si Cabot milawig pakasadpan gikan sa Uropa, apan siya mipadulong hinuon sa amihanan. Sa pagdunggo ni Cabot, nga lagmit sa Newfoundland sa Amerika del Norte, siya naneguro nga nakaabot na siya sa Asia. Bisan pag nasabtan sa ulahi nga dihay kontinente sa Amerika nga nahiluna tali sa Uropa ug Asia, wala hikalimti ang ideya bahin sa amihanang agianan paingon sa Oriente. Ang maong bag-ong kaplag nga kontinente mahimo bang liboton sa paglawig paamihanan?

Babag nga Yelo

Sa teoriya, ang pagkaplag ug pagtadlas sa Amihanan-Kasadpang Agianan morag yano lang. Sa tinuod nga kahimtang, hinunoa, tungod sa lisod nga mga kondisyon sa sona sa Artiko, ang tahas mas lisod kay sa gihunahuna tingali ni bisan kinsa niadtong panahona. Ang yelo mao ang kinadak-ang babag. “Ang yelo moirog ug molutaw nga walay tunong ug dayon matipak mao nga ang mga barko makaagi, unya ang yelo matibuok na usab, nga ang mga barko ug mga tripulante malikban, o maipit,” nagsulat si James P. Delgado diha sa iyang librong Across the Top of the World.

Si Sir Martin Frobisher, kinsa maoy nangulo sa unang ekspedisyon nga miadto sa amihanan sa dakong-yuta sa Amerika del Norte aron mangitag Amihanan-Kasadpang Agianan agi sa Artiko, nakasugat ug yelo. Ang grupo nga may duha ka barko ug usa ka linayagang sakayan migikan sa London niadtong 1576. Nakasugat usab si Frobisher ug mga Inuit, nga mga lumad sa Artiko. Sa sinugdan, nagtuo siya nga sila maoy mga poka o mga isda, “apan sa pagkaduolduol na, iyang nasayran nga sila maoy mga tawo sa gagmayng mga bangka nga gama sa panit sa hayop,” nag-asoy ang usa ka libro bahin sa biyahe ni Frobisher. Tanantanan, si Frobisher mihimog tulo ka biyahe paingon sa Artiko, apan walay usa niana nga miresulta sa pagkatukod sa Amihanan-Kasadpang Agianan. Hinuon, nabulahan si Frobisher kay siya nakapauli man nga walay kadaot gikan sa tanan niyang ekspedisyon sa Artiko. Kana dili ikasulti bahin sa ubang mga eksplorador  nga nangita sa nabaniog nga agianan. Alang sa daghan, ang Artiko dili maagwanta tungod sa yelo, katugnaw, ug pagkawalay preskong pagkaon. Bisan pa niana, sa mga katuigan human sa panahon ni Frobisher, dinosenang barko ug libolibong tawo ang nangadto sa amihanan, kay naningkamot nga makaagi sa yelo.

Hain si Franklin?

Sa ika-19 nga siglo, ang British Navy nag-organisar ug ubay-ubay nga dagkong mga ekspedisyon sa pagpangita sa Amihanan-Kasadpang Agianan. Usa niana miresulta sa kinadak-ang katalagman sa kasaysayan sa mga pagbiyahe sa Artiko. Si Sir John Franklin, usa ka eksperyensiyadong eksplorador sa Artiko napili nga maoy mangulo sa ekspedisyon. Giinstalar ang mga makina nga pinaandar sa alisngaw diha sa duha ka dagkong mga barko. Ang duha ka barko gidumala sa takos kaayong mga tawo sa navy ug nasangkapan ug igong pagkaon alang sa tulo ka tuig. Dugang pa, gihatagag dakong pagtagad ang emosyonal nga kahimtang sa mga tripulante. Pananglitan, ang mga barko may kompletong mga librarya, ug ang mga hand organ gilakip pa gani sa mga kasangkapan. Usa ka opisyal nga mikuyog sa ekspedisyon misulat: “Ang tanang butang nga gikinahanglan wala hikalimti ug sa akong hunahuna, kon may mubo akong panahon sa pagpamalit sa London, wala na koy gikinahanglan nga bisan unsa pa!” Ang ekspedisyon migikan sa Inglaterra niadtong Mayo 1845, ug sa Hulyo kana nakaabot sa Baffin Bay.

Milabay ang usa ka tuig. Ug milabay ang laing tuig. Sa kataposan, milabay ang tulo ka tuig nga ilang gipangandaman ingong posible nga kinagrabehang kahimtang, apan walay nabatian bahin sa ekspedisyon ni Franklin. Tungod sa katingad-anang pagkawala sa duha ka barko ug sa ilang mga tripulante, kalit nga midaghan ang mga pagbiyahe sa Artiko. Ang daghang ekspedisyon nagpatin-aw dili lamang sa gidangatan sa ekspedisyon ni Franklin kondili sa misteryo usab sa Amihanan-Kasadpang Agianan.

Si Kapitan Robert McClure maoy komandante sa usa sa duha ka barko nga gisugo sa pagpangita kang Franklin. Sa paggikan sa London niadtong 1850, ang mga barko mipaingon sa amihanang baybayon sa Amerika gikan sa Pasipiko agi sa Bering Strait. Gibiyaan sa arisgadong si McClure ang usa ka barko ug maisogong mipadulong sa Dagat Artiko. Sa wala madugay siya naglawig na sa katubigan nga wala pa mataak ni bisan kinsang Uropanhon sa nangagi. Nga mihimog daghang pagpamasin, sa kataposan nakaabot siya sa baybayon sa Banks Island, diin iyang gipahayag ang makapaukyab nga komento. Ang isla mao mismo ang nakita ni Edward Parry nga mas naunag daghang katuigan sa dihang siya nangita sa Amihanan-Kasadpang Agianan nga naggikan sa silangan. Kon si McClure makalawig padulong sa pikas nga bahin sa isla, iya nang makompleto ang Amihanan-Kasadpang Agianan!

Apan ang iyang barko gialihan ug yelo. Duha ka tuig sa ulahi, si McClure ug ang iyang mga tawo dili gihapon makalusot sa yelo. Sa dihang daw nawad-an nag paglaom, hinunoa, sila nakakitag mga tawo sa kapunawpunawan nga nagpadulong sa barko. Nahisama kadtog usa ka milagro. Si Henry Kellett, kapitan sa lain nga ekspedisyon, nakakaplag sa mensahe nga gibilin ni McClure sa Melville Island ug nakapadalag mga tawo sa pagtabang kanila. Ang mga tawo ni McClure, nga hapit nang mangamatay niadtong panahona, gidala ngadto sa barko ni Kellett, ug sila milawig sakay niana aron makapauli​—agi sa ruta sa silangan. Tiaw mo na, si Kellett nakaabot sa amihanang baybayon sa Amerika nga naggikan sa Atlantiko! Busa si McClure “mao ang unang nakaagi sa Amihanan-Kasadpang Agianan, bisan pag siya naglawig nga nagsakay dili lang sa usa ka barko ug nagbaktas sa bahin niana,” matod sa The New Encyclopædia Britannica.

Apan unsay nahitabo sa ekspedisyon ni Franklin? Ang nagkalainlaing mga sugyot mohatag ug pipila ka impormasyon bahin sa mga panghitabo tapos sa 1845. Ang duha ka barko sa ekspedisyon wala makagawas sa yelo sa Victoria Strait. Sa panahon nga ang mga barko nalikban sa yelo sulod sa 18 ka bulan, ang ubay-ubayng tawo, lakip si Franklin, namatay. Kadtong nahibilin mihukom nga mokawas sa mga barko ug mipaingon sa habagatan nga nagbaktas, apan kay luya na man ang mga tawo, sila nangamatay sa dalan. Walay usa ka tripulante ang nahibiling buhi. Ang gidangatan sa ekspedisyon nagpabiling usa ka  ulohan nga daghan ang mga pagbanabana bahin niana. Bisan ang pagkahilo sa tingga tungod sa delatang mga pagkaon gihisgotan ingong hinungdan sa dali nga pagkamatay sa mga tawo.

Unang Malamposong Biyahe

Bisan pag napamatud-an na nga adunay Amihanan-Kasadpang Agianan, sa ika-20ng siglo lang kini gilawigan. Ang batan-ong si Roald Amundsen maoy nangulo sa grupo sa pito ka Norwego nga milawig niana. Migamit sila ug gamayng bangka sa panagat nga ginganlag Gjøa, nga bug-os lahi sa dagko kaayong mga buki digira sa Britanya. Ang gamay kaayong bangka sa panagat nga mabaw ug paglutaw napamatud-an hinuon nga mao ang labing maayong transportasyon sa Dagat Artiko, kay kini daghag mapig-ot nga mga agianan, mga bato, ug ilalom-sa-tubig nga mga pangpang sa balas. Niadtong Hunyo 16, 1903, gisugdan ni Amundsen ug sa iyang mga tripulante ang taas nga biyahe gikan sa Oslo paingon sa Artiko sa Amerika del Norte agi sa silangang ruta. Kapig duha ka tuig sa ulahi, sa Agosto 27, 1905, ang mga tripulante nga sakay sa Gjøa nakakitag usa ka barko nga nanagat ug balyena nga nakaabot sa Dagat Artiko agi sa kasadpang ruta, agi sa Bering Strait. Bahin sa panagsugat, si Amundsen misulat: “Ang Amihanan-Kasadpang Agianan nahimo na. Ang akong pangandoy sukad sa bata pa ako natuman niining gutloa . . . Milugmaw ang mga luha sa akong mga mata.”

Bisan pa niana, wala pa masugdi hangtod karon ang regular nga pagbiyahe sa maong agianan. Sukad sa panahon ni Amundsen, ubay-ubay nang barko ang nakalawig tadlas sa tumoy sa Amerika del Norte, apan kini dili gihapon sayon nga biyahe. Bisan pa niana, basin sa dili madugay kana dili na mao ang kahimtang.

Wala-Damha nga Solusyon?

Ang yelo sa Artiko nagakatunaw karon sa katingalahang katulinon. Tungod niini, sa tuig 2000, ang usa ka barko sa kapolisan sa Canada nakalawig sa Amihanan-Kasadpang Agianan sa duolag usa ka bulan. Sa giinterbiyo sa The New York Times ang kapitan sa barko, si Sarhento Ken Burton, human sa malamposong biyahe, siya naghunahuna nga wala silay mga suliran bahin sa yelo. “May pipila ka dagkong mga yelo, apan wala kami makakitag yelo nga nakapabalaka kanamo. Nakakita kamig pipila ka nigpis nga mga pliego sa yelo, nga ang tanan gagmay ug tipaktipak, ug kami nakalikay ra niana,” matod ni Burton. Sumala sa magasing Science, “ang gidak-on sa yelo sa Artiko mikunhod ug 5% sa miaging 20 ka tuig, ang gibag-on niini mikupos, ug ang mga programa sa kompiyuter bahin sa klima nagtagna sa padayong pagkunhod samtang ang mga temperatura sa tibuok yuta motaas.” Ang artikulo naghisgot sa usa ka taho nga giluwatan sa Komisyon sa Panukiduki sa Artiko sa T.B. nga nagtagna nga sulod sa napulo ka tuig ang Amihanan-Kasadpang Agianan “malawigan na sa mga barko nga walay pagpalig-on kontra sa yelo sulod sa labing menos usa ka bulan sa ting-init.”

Katingad-anan, “pinaagi sa pagpuyo lang sa balay ug paggamit ug bilyonbilyong tonelada sa sugnod nga fossil,” ang pangandoy sa mga tawo nga sa nangagi nakadasig kanila sa pagpaningkamot ug maayo matuman na karon, matod sa magasing Science. Ugaling lang, ang mga tigdukiduki nabalaka bahin sa mga epekto sa nagakatunaw nga yelo ug sa regular nga paglawig sa mga barko diha sa mga oso, walrus, ug sa lumad nga katawhan sa Artiko. Dugang pa, ang maagian nga Amihanan-Kasadpang Agianan mahimong mosangpot sa politikanhong mga panagbangi. Unsa pa kaha ang moresulta sa posibleng pagbukas sa Amihanan-Kasadpang Agianan? Ato kanang masayran sa umaabot.

 [Mapa sa panid 23]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ruta ni Martin Frobisher 1578

Ruta ni John Franklin 1845-​48

Ruta ni Robert McClure 1850-​54

Ruta ni Roald Amundsen 1903-5

(Ang mga linya sa tumbok nagpaila sa biyahe sa kailayahan)

Polo Norte

RUSYA

ALASKA, T.B.A.

CANADA

GREENLAND

[Hulagway sa panid 23]

John Cabot

[Credit Line]

Culver Pictures

[Hulagway sa panid 23]

Sir Martin Frobisher

[Credit Line]

Painting by Cornelis Ketel/ Dictionary of American Portraits/ Dover Publications, Inc., in 1967

[Hulagway sa panid 23]

Sir John Franklin

[Credit Line]

National Archives of Canada/C-001352

[Mga hulagway sa panid 23]

Si Robert McClure ug iyang barkong “Investigator” (ubos)

[Credit Lines]

National Archives of Canada/C-087256

National Archives of Canada/C-016105

[Hulagway sa panid 23]

Roald Amundsen

[Credit Line]

Brown Brothers

[Hulagway sa panid 24]

Tungod sa pagtaas sa temperatura sa tibuok yuta ang nayelong mga agianan mas sayon nga agian

[Credit Line]

Kværner Masa-Yards

[Picture Credit Line sa panid 21]

From the book The Story of Liberty, 1878