Pagluwas sa Kalikopan—Unsa Nato ka Malamposon?

CHERNOBYL, Bhopal, Valdez, Three Mile Island. Kanang mga ngalana lagmit makapahinumdom sa mga hulagway bahin sa mga katalagman sa kalikopan nga nahitabo sa nagkalainlaing mga bahin sa kalibotan. Matag usa sa maong mga katalagman nagpahinumdom kanato nga ang kalikopan sa yuta giatake.

Ang nagkalainlaing mga awtoridad ug mga tawo nagpahayag ug mga pasidaan. Ang uban naghimog mga buhat nga dayag sa publiko aron ipahayag ang ilang punto-debista. Usa ka babayeng Ingles nga libraryan nagkadena sa iyang kaugalingon ngadto sa usa ka buldoser aron tutolan ang paggamag karsada agi sa usa ka dapit nga delikado sa ekolohikanhong paagi. Duha ka Aborigine nga mga babaye sa Australia maoy nanguna sa kampanya batok sa pagminag  uranium sulod sa usa ka nasyonal nga parke. Gihunong ang pagmina. Bisan pag maayog tuyo, ang maong mga paningkamot dili kanunay mauyonan. Pananglitan, usa ka kapitan sa navy ilalom sa Sobyet nga pagmando nabalaka bahin sa mga agas sa radyasyon gikan sa mga reactor sa natundag nga nukleyar nga mga submarino. Sa dihang iyang gipadayag ang mga dapit nga nahimutangan niini, siya gidakop.

Ang nagkalainlaing mga organisasyon nagpahayag usab ug pasidaan bahin sa mga kapeligrohan nganha sa kalikopan. Kini naglakip sa United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization; United Nations Environment Programme; ug Greenpeace. Ang uban nagtaho lamang bahin sa mga suliran sa kalikopan kon kana nalangkit sa ilang trabaho. Ang uban dedikado sa kawsa nga kanunayng nagpahibalo sa mga suliran sa kalikopan. Ang Greenpeace ilado sa pagpadalag mga aktibista ngadto sa mga dapit diin mitungha ang mga panaglantugi bahin sa mga isyu labot sa kalikopan ug nagdani sa pagtagad sa publiko bahin sa mga butang nga sama sa pag-init sa klima sa yuta, sa nameligrong mga espisye, ug sa mga kapeligrohan sa mga hayop ug mga tanom nga gibag-o sa henetikong paagi.

Ang pipila ka aktibista nag-ingon nga sila naggamit sa “gimugna nga pagpakigharong aron iyagyag ang mga suliran sa kalikopan sa tibuok yuta.” Busa, ilang gigamit ang mga taktika sama sa pagkadena sa ilang kaugalingon ngadto sa mga ganghaan sa usa ka gabsanan ug kahoy aron sa pagtutol sa pagpamutol sa kakahoyan diha sa karaang mga lasang. Ang laing grupo sa mga aktibista miprotesta sa paglapas sa usa ka nasod sa pagpaurong sa pagpanikop ug balyena pinaagi sa pag-adto sa mga embahada niini nga nagsul-ob ug labihan ka dagkong mga mata aron ipasabot nga ang mga buhat nianang nasora gibantayan.

Adunay daghan kaayong isyu bahin sa kalikopan nga angayng tagdon. Pananglitan, ang balikbalik nga mga pasidaan bahin sa mga kapeligrohan sa polusyon sa tubig naggikan sa mga indibiduwal ug mga organisasyon. Bisan pa niana, ang kahimtang daw wala gayoy paglaom. Usa ka bilyong tawo walay hinlong tubig nga mainom. Sumala sa magasing Time, “3.4 ka milyon ang mamatay kada tuig gumikan sa mga sakit nga naggikan sa tubig.” Ang polusyon sa hangin maoy usa ka susama nga suliran. Ang The State of World Population 2001 nagtaho nga “ang polusyon sa hangin mopatay ug gibanabana nga 2.7 ka milyon ngadto 3.0 ka milyong tawo kada tuig.” Kini dugang nag-ingon nga “ang polusyon sa hangin sa gawas modaot sa kapig 1.1 ka bilyong tawo.” Ingong usa ka tino nga pananglitan, kini nagtaho nga “ang polusyon sa pino nga abog mao ang hinungdan sa abot ug 10 porsiyento nga impeksiyon sa baga sa mga bata sa Uropa.” Tinuod, bisan pa sa mga pasidaan ug sa mga gihimo na, nagkagrabe hinuon ang mga suliran nga nalangkit niining labing paninugdang mga elemento nga gikinahanglan alang sa kinabuhi.

Para sa daghang tawo, ang kahimtang daw usa ka panagsumpaki. Adunay mas daghang impormasyon kay sukad masukad bahin sa mga ulohan may kalabotan sa kalikopan. Mas daghang indibiduwal ug organisasyon ang interesado sukad masukad sa paghinlo sa kalikopan. Ang mga gobyerno nagtukod ug mga departamento aron makatabang sa pagsulbad sa mga suliran. Mas daghan ang atong teknolohiya kay sukad masukad aron makatabang sa pagsagubang sa mga suliran. Apan, daw wala moarang-arang ang kahimtang. Ngano?

Usa ka Paabante nga Tikang, Duha ka Paatras nga Tikang

Ang katuyoan sa industriyal nga kauswagan maoy aron himoong mas sayon ang atong pagkinabuhi. Sa pipila ka paagi kini nakahimo sa pagkinabuhi nga mas sayon. Bisan pa niana, ang maong “kauswagan” mismo maoy nakapagrabe sa mga suliran sa kalikopan sa yuta. Gipabilhan nato ang mga imbensiyon ug mga kauswagan nga gihatag kanato sa industriya, apan ang produksiyon mismo niini ug ang atong  paggamit niini sagad moresulta sa pagkadaot sa daghang bahin sa atong kalibotan.

Usa ka pananglitan niini mao ang mga kotse. Kini naghimo sa biyahe nga mas dali ug mas sayon. Pipila ra ka tawo ang gustong mobalik sa panahon sa ginuyod-ug-kabayo nga mga sakyanan. Bisan pa niana, ang modernong transportasyon maoy hinungdan sa daghang suliran. Usa niana mao ang pag-init sa klima sa tibuok yuta. Giusob sa mga tawo ang kemikal nga kahikayan sa atmospera pinaagi sa paggamit ug mga imbensiyon nga mobugag milyonmilyon ka toneladang gas. Ang maong mga gas giingon nga magpahinabo sa gitawag ug greenhouse effect, nga miresulta sa pag-init sa atmospera. Ang mga temperatura nagkataas sa miaging siglo. Ang U.S. Environmental Protection Agency nagtaho nga “ang 10 ka labing init nga mga tuig sa ika-20ng siglo tanan nahitabo sa kataposang 15 ka tuig sa maong siglo.” Nagtuo ang pipila ka siyentipiko nga sa ika-21ng siglo, ang aberids nga temperatura sa tibuok yuta mahimong motaas ug 1.4 ngadto 5.8 grado Celsius.

Ang mas init nga mga temperatura gidahom nga makapahinabog ubang mga suliran. Nagkagamay ang niyebe nga nagtabon sa kayutaan sa Amihanang Hemispera. Ang 3,250 kilometro kuwadrado nga yelo sa kabaybayonan ug dagat sa Antartika nalumpag sa sinugdan sa tuig 2002. Lagmit motaas gayod ang mga lebel sa dagat niining sigloha. Sanglit un-tersiya sa populasyon sa kalibotan nagpuyo man duol sa dagat, kini ngadtongadto moresulta sa pagkadaot sa kabalayan ug kaumahan. Makahatag usab kinig dagkong mga suliran sa mga siyudad sa kabaybayonan.

Nagtuo ang mga siyentipiko nga ang mas taas nga mga temperatura moresulta sa mas daghang panganod, uban ang sobra ka init ug bugnawng mga panahon. Nagtuo ang pipila nga ang grabeng mga bagyo sama niadtong mihunos ug 90 ka kinabuhi ug nagdaot sa 270 ka milyong kahoy sa Pransiya niadtong 1999 mao lamay mga pasiuna sa posible nga mga hitabo sa unahan. Nagtuo ang ubang tigdukiduki nga ang kausaban sa klima moresulta sa pagkaylap sa mga sakit nga sama sa malarya, dengue, ug kolera.

Ang pananglitan bahin sa sakyanan nagpakita kon unsa ka komplikado ang mga resulta sa teknolohiya—mapuslanong mga imbensiyon alang sa katawhan sa katibuk-an nga mahimong magpahinabog daghang nalangkit nga mga suliran nga nakaapektar sa daghang bahin sa kinabuhi. Tinuod ang giingon sa Human Development Report 2001: “Ang matag kauswagan sa teknolohiya nagdalag posibleng mga kaayohan ug mga risgo, nga ang pipila niana dili sayon nga matagna.”

Ang mga tawo sagad modangop sa teknolohiya alang sa mga solusyon sa mga suliran sa kalikopan. Pananglitan, ang mga mabalak-on sa kalikopan dugay nang nagreklamo bahin sa paggamit sa mga kemikal nga pangpatay ug peste. Sa dihang napatungha ang mga tanom nga gibag-o sa henetikong paagi nga magkunhod o magwagtang sa panginahanglan sa mga kemikal nga pangpatay ug peste, nahisama kadto nga ang teknolohiya mihatag ug maayong solusyon. Ugaling lang, sa kaso sa Bt nga mais, nga gidisenyo sa pagpukgo sa mga bukbok nga dili mogamit ug kemikal nga pangpatay ug peste, nadiskobrehan sa mga pagsusi nga kini makapatay usab sa hantatalo sa monarko nga alibangbang. Busa, ang “mga solusyon” mosumbalik usahay ug mahimong moresulta sa dugang nga mga suliran.

Makatabang ba ang mga Gobyerno?

Sanglit ang pagkadaot sa kalikopan dako man kaayong suliran, kinahanglang magtinabangay ang mga gobyerno sa tibuok kalibotan alang sa usa ka malamposong solusyon. Sa pipila ka kaso, dalayegon nga ang mga hawas sa mga gobyerno nagpasundayag ug kaisog nga gikinahanglan aron isugyot ang positibong mga kausaban nga makatabang sa kalikopan. Bisan pa niana, ang tinuod nga mga kadaogan maoy diyutay ug talagsa ra.

Usa ka pananglitan niini mao ang internasyonal nga komperensiya nga gihimo sa Hapon niadtong 1997. Ang mga nasod nag-ergohay ug naglalis mahitungod sa mga kondisyon sa usa ka tratado nga magkunhod sa mga binuga nga giingong nagpahinabog pag-init sa klima sa tibuok yuta. Sa kadugayan, sa katingala sa daghan, ang usa ka kasabotan nakab-ot. Ang maong kasabotan ginganlag Kyoto Protocol. Ang mauswagong mga rehiyon, sama sa European Union, Hapon, ug Tinipong Bansa, magkunhod sa mga binuga sa aberids nga 5.2 porsiyento pagkatuig 2012. Kadto daw masaaron. Ugaling, sa sinugdan sa 2001, ang gobyerno sa T.B. nagpaila nga kini wala na magtagad sa Kyoto Protocol. Natingala ang daghang tawo, sanglit ang Tinipong Bansa, nga may kubos sa 5 porsiyento sa populasyon sa kalibotan, nagpatunghag un-kuwarto sa mga binuga. Dugang pa, ang ubang mga gobyerno hinay sa pag-aprobar sa opisyal nga paagi sa tratado.

Ang nahisgotang pananglitan nagpakita nga ang mga gobyerno lisod kaayong makapatungha ug mapuslanong mga solusyon. Lisod ang pagpatigom sa nagkalainlaing gobyerno, ug lisod nga sila magkauyon kon unsaon pagsulbad sa mga suliran bahin sa kalikopan. Bisan pag mapirmahan na ang mga kasabotan,  ang pipila ka nakapirma sa ulahi mosibog sa mga panaad niini. Ang ubang gobyerno malisdan sa pagpatuman sa mga kasabotan. Sa ubang mga kaso ang mga gobyerno o mga korporasyon mobati nga sila dili makauyon sa mga gastos nga nalangkit sa paglimpiyo sa kalikopan. Sa pipila ka dapit kini mao lamay kadalo, samtang ang gamhanang dagkong mga korporasyon mag-impluwensiya sa mga gobyerno nga dili ipatuman ang mga lakang nga makakebra sa ganansiya sa korporasyon. Ang mga negosyo ug mga korporasyon nailado nga magpahimulos pag-ayo sa yuta kutob sa ilang mahimo nga walay pagtagad kon unsay daotang mga epekto niana sa unahan.

 Ang usa ka butang nga mas nakapalisod mao nga wala magkauyon ang tanang siyentipiko kon unsa ka daotan ang mga epekto sa polusyon nganha sa yuta. Busa, ang mga tiggamag polisa sa gobyerno tingali dili makatino kon asa kutob pugngan ang pag-uswag sa ekonomiya aron makontrolar ang usa ka suliran nga tingali dako o kaha dili ingon ka dako sa gihunahuna sa uban.

Lisod gayod ang kahimtang sa katawhan. Ang tanan nahibalo nga adunay suliran ug kinahanglang may buhaton bahin niana. Ang pipila ka nasod nanlimbasog pag-ayo sa pagsulbad niana, apan sa kinadak-ang bahin, nagkagrabe ang mga suliran sa kalikopan. Ang yuta mahimo na ba lamang nga usa ka dapit nga dili maayong puy-an sa tawo? Kining pangutanaha mao ang sunod natong tukion.

[Kahon/Hulagway sa panid 7]

POLUSYON SA KABANHA

Usa ka matang sa polusyon nga dili makita apan madungog​—ang polusyon sa kabanha. Nag-ingon ang mga eksperto nga kini angayng kabalak-an kay kini mahimong hinungdan sa pagkabungol, kapit-osan, alta presyon, pagkadili-makatulog, ug menos nga produksiyon. Ang mga bata nga nagtungha sa banha nga mga palibot mahimong makaugmad ug kakulang sa katakos sa pagbasa.

[Kahon/Hulagway sa panid 7]

PAG-UPAW SA KALASANGAN MORESULTA SA PAGDAGSANG SA ILAGA

Sa dihang 15 ka lungsod sa Samar, Pilipinas, gidagsangan ug mga ilaga, gipasangil kana sa usa ka opisyal sa gobyerno sa pag-upaw sa kalasangan sa maong rehiyon. Ang pagkahanaw sa lasang miresulta nga menos na ang mga manunukob ug ilaga ingon man ang mga kuhaanan ug pagkaon sa mga ilaga. Namalhin ang mga ilaga ngadto sa mga dapit nga mas daghag tawo aron kini makapangitag pagkaon.

[Credit Line]

© Michael Harvey/Panos Pictures

[Kahon/Hulagway sa panid 7]

MGA BIKTIMA SA MAKAHILO NGA BIYA?

Sa edad nga tulo ka bulan ug tunga, si Michael nadiskobrehan nga may neuroblastoma, usa ka matang sa kanser. Kon siya lang ang may ingong kaso sa kanser, kana tingali dili kaayo talagsaon. Ugaling lang, nadiskobrehan sa ulahi nga mga 100 ka ubang bata nga gikan sa samang gamay nga dapit ang may kanser usab. Tungod niadto nahadlok ang daghang ginikanan. Naghunahuna ang pipila nga ang daghan kaayong kaso sa kanser tingali nalambigit sa mga kompaniya sa kemikal diha sa rehiyon. Nasayran sa usa ka imbestigasyon nga ang usa ka tighakot sa biya nga dili-konektado sa mga kompaniya naghakot kaniadto ug mga dram nga punog makahilong likido gikan sa usa sa mga kompaniya ug nagbutang niana sa usa ka kanhi manokan, nga nagyabo usahay sa sulod niana. Ang mga tigdukiduki nakadiskobreg salin sa usa ka makadaot nga elemento diha sa mga atabay nianang dapita. Dili kalikayan nga ang mga ginikanan mahibulong kon kini maoy usa ka hinungdan sa kanser sa ilang mga anak.

[Kahon/Hulagway sa panid 8]

MAKAHILO NGA MGA KEMIKAL

Pagkahuman sa Gubat sa Kalibotan II, 120,000 ka toneladang makahilo nga materyales, kadaghanan phosgene ug mustard gas, gitak-opan diha sa mga barko ug gitundag sa dagat, ang pipila ngadto sa amihanan-kasadpan sa Amihanang Irlandia. Ang Rusong mga siyentipiko nagpasidaan nga ang maong materyales nameligrong nagaagas na sa pagkakaron.

[Kahon/Hulagway sa panid 8]

MAKAPATAY ANG POLUSYON SA HANGIN

Ang World Health Organization nag-ingon nga tali sa 5 ug 6 porsiyento sa mga namatay sa tibuok kalibotan kada tuig maoy usa ka resulta sa polusyon sa hangin. Sa Ontario, Canada lamang, gitaho nga ang mga lungsoranon mogastog kapin sa $1 ka bilyon kada tuig alang sa gastos labot sa panglawas ug kanunayng pagpalta sa trabaho gumikan sa hugaw nga hangin.

[Kahon/Hulagway sa panid 8]

HIMATYON NGA MGA KATAKOTAN

Gigamit sa pipila ka mangingisda sa Habagatan-silangang Asia ang solusyong cyanide aron mabungog ang mga isda, nga sayon na ang pagsikop niana. Mogawas ang hilo gikan sa lawas sa isda, busa kini makaon gihapon. Ugaling lang, ang hilo magpabilin diha sa tubig sa dagat, nga makapatay sa mga katakotan.

[Kahon/Hulagway sa panid 8]

ANGAY BA NGA MOGAMIT KA UG TAPTAP SA ILONG UG BABA?

Ang magasing Asiaweek nagtaho nga kadaghanan sa hugaw nga hangin diha sa mga siyudad sa Asia naggikan sa mga tambutso sa sakyanan. Ang mga makinang diesel ug two-cycle kasagaran mao ang kinagrabehang mga tighugaw, tungod kay mopatungha kinig daghan kaayong partikulo nga pino kaayo sa kahanginan. Kini ang hinungdan sa daghang suliran sa panglawas. Ang samang magasin nagtaho: “Ang inilang eksperto sa mga epekto sa polusyon sa Taiwan, si Dr. Chan Chang-chuan, nag-ingon nga ang binuga sa makinang diesel maoy usa ka hinungdan sa kanser.” Ang pipila ka tawo sa mga siyudad sa Asia naggamit ug mga taptap sa ilong ug baba sa paningkamot nga mapanalipdan ang ilang kaugalingon. Makatabang ba ang maong mga taptap? Si Dr. Chan nag-ingon: “Dili epektibo ang maong mga taptap. Kadaghanan sa polusyon maoy mga gas ug mga partikulo nga gigming kaayo nga ang yanong taptap dili makasala niana. Gawas pa, . . . makasulod niana ang hangin. Busa kana makahatag sa pagbati sa mini nga kasegurohan.”

[Hulagway sa panid 7]

Gitamnan pag-usab ang usa ka lasang aron makatabang sa pagluwas sa kalikopan

[Picture Credit Lines sa panid 8]

AFP/Getty Images; top left: Published with the permission of The Trustees of the Imperial War Museum, London (IWM H 42208); top right: Howard Hall/howardhall.com