Unsa ka Masakiton ang Atong Planeta?

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA PILIPINAS

Grabe ang kondisyon sa pasyente. Daghan ang mga simtomas. Baho ang iyang gininhawa. Duna siyay hilanat, nga mas taas kay sukad masukad. Wala molampos ang paningkamot nga kana paubson. Nakaplagan ang mga hilo diha sa mga pluwido sa lawas. Kon ang mga simtoma diha sa usa ka bahin sa lawas tambalan, motungha ang mas daghang simtomas diha sa ubang mga bahin sa lawas. Kon kini ordinaryo pang pasyente, lagmit ipahayag sa mga doktor ang daghang sakit ingong magsugmatsugmat ug makapatay. Kay dili mahibalo kon unsay buhaton, sila mohimo na lang ug mga tikang aron ang pasyente makomportable kutob sa maarangan hangtod mamatay ang pasyente.

UGALING lang, ang pasyente dili usa ka tawo. Kini mao ang atong pinuy-anan—ang yuta. Ang hulagway sa itaas haom nga nag-ilustrar kon unsay nagakahitabo sa atong planeta. Ang hugaw nga hangin, ang pag-init sa klima, nahugawang katubigan, ug makahilong mga biya maoy pipila lang sa mga sakit sa grabe ka masakiton natong yuta. Sama sa mga doktor nga gihisgotan sa itaas, ang mga eksperto nalibog kon unsay buhaton.

Matag karon ug unya ginapahibalo sa media ang masakitong kahimtang sa atong yuta pinaagi sa mga ulohan ug mga kapsiyon nga sama niini: “Ang pangisda pinaagig pagdinamita naghimo sa kadagatan nga mga dapit sa masaker.” Usa ka “Bilyong Taga-Asia Makasinatig Kauhaw sa 24 ka Tuig.” “Kap-atan ka milyong tonelada nga makahilong mga biya ginalabay ngadto sa kabos nga mga nasod sa usa ka tuig.” “Duolag dos-tersiya sa 1,800 ka atabay sa Hapon nahugawan sa mga hilo.” “Ang Buho sa Ozone Ibabaw sa Antartika Gikabalak-an na Usab ug Mas Dako Kini.”

Ang pipila ka tawo naanad na sa kanunayng balita bahin sa kapeligrohan nganha sa kalikopan, nga naghunahuna pa tingali, ‘Ang kapeligrohan sa kalikopan dili kabalak-an pag-ayo basta ako dili apektado.’ Ugaling lang, kon nasayran mo man o wala, ang kinabag-ang katawhan apektado sa dagkong mga pagdaot sa kalikopan sa yuta. Sanglit kaylap na kaayo karon ang paghugaw sa atong planeta, lagmit nga dili lang usa ka bahin sa atong kinabuhi ang apektado niini. Busa, ang tanan angayng mabalaka bahin sa maayong kahimtang ug sa pagpreserbar sa atong pinuy-anan. Kon buot sabton, may lain pa ba kitang kapuy-an?

Unsa ka kaylap ang suliran? Unsa ka masakiton ang yuta? Sa unsang paagi apektado ang mga kinabuhi sa mga tawo? Atong tukion ang pipila ka butang nga makatabang kanato sa pagsabot kon nganong ang sakit sa atong yuta dili lang gamay, apan kini grabe kaayo ka masakiton.

◼ ANG KADAGATAN: Ang dagkong mga bahin sa kadagatan sobra kaayo nga gipangisdaan. Usa ka taho sa United Nations Environment Programme nag-ingon nga “70 porsiyento sa gipangisdaang mga rehiyon sa dagat gipahimuslan sa gidak-on nga ang pagsanay sa mga isda dili makaapas o kaha igo ra kanang makaapas sa pagsanay.” Pananglitan, ang gidaghanon sa mga isdang bakalaw, hake, haddock, ug kikilo sa Amihanang Atlantiko mikunhod ug 95 porsiyento tali sa 1989 ug 1994. Kon kini magpadayon, unsay epekto niini diha sa milyonmilyon nga nagsalig sa dagat ingong usa ka dakong kuhaanan sa ilang pagkaon?

Dugang pa, matag tuig ang gibanabanang 20 ka milyon ngadto 40 ka milyong tonelada sa mga mananap sa dagat ang masikop ug ilabay balik sa dagat—nga sagad samdan o patay na. Ngano? Kana masikop uban sa gipunting nga isda apan wala kinahanglana.

 ◼ KALASANGAN: Ang pag-upaw sa lasang adunay daghang daotang mga epekto. Ang pagkawala sa mga kahoy mosangpot nga makunhoran ang katakos sa yuta sa pagsuhop ug carbon dioxide, ug giingon nga kini maoy usa ka hinungdan sa pag-init sa klima sa yuta. Mangahanaw ang pipila ka espisye sa mga tanom, nga lagmit maoy kuhaanan sa nagaluwas-sa-kinabuhi nga mga tambal. Bisan pa niana, ang pag-upaw sa kalasangan nagpadayon nga walay pagkubos. Sa pagkatinuod, misamot pa ang pag-upaw sa kalasangan sa katuigang di pa dugay. Nagtuo ang pipila ka eksperto nga kon kini magpadayon, ang tropikanhong kalasangan mahimong mahanaw sa mga 20 ka tuig.

◼ MAKAHILO NGA MGA BIYA: Ang paglabay sa makadaot nga materyales nganha sa kamad-an ug sa dagat maoy usa ka seryosong suliran nga lagmit makahimog grabeng kadaot sa milyonmilyong tawo. Ang radyoaktibong mga biya, makahilo nga mga metal, ug segundaryong mga produkto sa mga plastik nahiapil sa mga substansiya nga makapahinabo ug mga pagkadili-normal, sakit, o kamatayon diha sa mga tawo ug mga hayop.

◼ MGA KEMIKAL: Sa miaging 100 ka tuig, duolan sa 100,000 ka bag-ong mga kemikal ang nagamit. Ang maong mga kemikal ngadtongadto makaplagan diha sa atong hangin, yuta, tubig, ug sa pagkaon. Pipila lang niini ang nasusi may kalabotan sa mga epekto niini diha sa panglawas sa mga tawo. Ugaling lang, sa mga kemikal nga nasusi na, ubay-ubay ang nasayran nga makakanser o makahatag ug sakit sa ubang mga paagi.

Adunay daghan pang mga kapeligrohan sa atong kalikopan: polusyon sa hangin, wala-maproseso nga likidong basura, ulan nga may asido, kakulang sa hinlong tubig. Ang pipila nga nahisgotan igo na aron ipakita nga ang yuta masakiton gayod. Maluwas ba kaha ang pasyente, o tin-aw nga pildi na ang pakigbugno?