Pagpaniid sa Kalibotan

Gisulong sa Langyawng mga Mananap ang Espanya

“Ang Espanya gisulong sa kapin sa kuwarenta ka espisye sa langyawng mga mananap gikan sa nagkalainlaing bahin sa yuta, nga nagdaot sa nitibong mga tanom ug mananap,” nagtaho ang Kinatsila nga mantalaang El País. Apil sa listahan sa mga manunulong mao ang higanteng pantat gikan sa Alemanya, berdeng lumot gikan sa Caribbeano, mga monk parakeet gikan sa Argentina, ug mink gikan sa Amerika del Norte. Daghan ang gidala ngadto sa Espanya aron ibaligya ingong mga binuhi. Ang pipila nakaikyas, ang uban gibuhian sa dihang lisod nang atimanon o dili na mapuslan. “Ang nitibong mga espisye nagkadiyutay tungod kay nawad-an na kinig puy-anan, apan karon ang pangunang hinungdan mao ang nanulong nga mga espisye,” nag-ingon ang biologo nga si Daniel Sol.

 Pangontra sa Lala sa Bitin nga Gikuha Gikan sa mga Itlog

“Ang Indian nga mga siyentipiko nakadiskobre nga ang mga molekula sa pagtambal sa mga pinaakan sa bitin mahimong makuha gikan sa mga itlog sa manok,” nag-ingon ang The Times of India. Ang mga manok nga nag-edad ug 12 ka semana ineksiyonan ug “dili kaayo makamatayng lala diha sa kaunoran” ug ineksiyonan na usab duha ngadto sa tulo ka semana sa ulahi. Human sa 21 ka semana, mangitlog kinig dunay kontra-lala nga mga antibody. Malaomon ang mga tigdukiduki nga ang pangontra sa lala nga gikuha sa itlog tingali maoy mopuli nianang gikuha sa mga kabayo, “nga mailalom pa sa sakit nga mga pagsusi sa dihang kuhaag pangontra sa lala sa bitin,” nag-ingon ang The Times. Ang mga siyentipiko sa Australia nangangkon nga milampos sa paggamit niining bag-ong teknolohiya diha sa mga mananap. Kon kining pangontra sa lala nga gikuha sa itlog epektibo diha sa mga tawo, kini dako kaayong tabang sa India, diin dunay 300,000 ka kaso sa napaakan ug bitin matag tuig. Niini, 10 porsiyento sa mga biktima ang mangamatay.

Katakos sa Paglupad sa Alibangbang

“Sa dugay nang panahon ang mga siyentipiko naningkamot nga masabtan kon nganong ang mga alibangbang batid kaayong molupad sa hinay nga gikusgon​—nga makalupadlupad sa ibabaw ug makalupad paatras o pinatakilid nga dili maglisod,” nag-ingon ang The Independent sa London. Karon ang mga tigdukiduki sa Oxford University nagtuo nga sa kataposan ilang nakat-onan ang paagi sa paglupad sa insekto. Ginamit ang linaing pagkadisenyo nga tunel sa hangin nga may gamayng aso aron makita ang huros sa hangin, ilang giobserbahan ang paglupad sa red admiral nga mga alibangbang. Sa dihang ang mga insekto molupad ngadto-nganhi sa artipisyal nga mga bulak diha sa tunel sa hangin, kini kuhaag hulagway sa high-speed nga digital nga mga kamera nga nagrekord sa huros sa hangin sa palibot sa ilang mga pako. Nadiskobrehan sa mga tigdukiduki nga “ang paglupad sa mga alibangbang dili kay pinasagad o pinataka lang, kondili kini batid kaayong naggamit sa daghang paagi sa paglupad.” Ang mga siyentipiko naglaom nga magamit kining maong kahibalo sa paggamag remote-​controlled nga mga ayroplano nga ang sukod sa bukhad sa pako maoy pipila lang ka pulgada. Kon butangag usa ka kamera, mahimo kining paluparon ngadto sa siot nga mga dapit aron mokuhag letrato.

Pagkadili-makatulog sa mga Tawo sa Italya

Sa tuig 2002 kapin sa 600 ka doktor ug kapin sa 11,000 ka pasyente ang nakigbahin sa matukion kaayong pagtuon bahin sa pagkadili-makatulog nga gihimo sukad didto sa Italya. Ang pagtuon nagpakita nga kapin sa 12 milyones ka Italyano ang dili makatulog, nag-ingon ang mantalaang La Stampa. Sa mga giobserbahan, 65 porsiyento magduka mabuntag ug 80 porsiyento magduka sa bisan unsang oras maadlaw, ug 46 porsiyento malisdan sa pagsentro sa pagtagad diha sa trabaho. “Kadtong nagmaneho nameligro pag-ayo, kay 22 porsiyento sa mga aksidente sa dalan gipahinabo sa pagduka,” nag-ingon ang mantalaan. Ang pagtuon nagpakita usab nga 67 porsiyento sa mga nag-antos wala gayod maghisgot niining problemaha ngadto sa ilang doktor. Ang koordinetor sa pagtuon, si Mario Giovanni Terzano, nag-ingon nga “labing menos 20 porsiyento sa mga dili makatulog nag-antos sa unang mga simtoma sa pagkadili-makatulog, nga walay dayag nga hinungdan.” Apan, sa dihang hilingon na sila sa doktor, tingali madiskobrehan nga duna silay sakit. Ang laing hinungdan sa pagkadili-makatulog, matod ni Terzano, naglakip sa kabalaka (24 porsiyento), mga hitabo nga makahatag ug tensiyon (23 porsiyento), ug kaguol (6 porsiyento).

Saiga Antelope Nameligrong Mapuo

“Sa 1993, kapin sa usa ka milyong saiga antelope naglibudlibod sa halapad nga sagbotong kapatagan sa Rusya ug Kazakhstan. Karon, wala makaabot ug 30,000 ang nabilin,” nag-ingon ang New Scientist. Ang mananap nabiktima sa “kaylap nga pagpangilot,” matod sa taho. “Ang mga biologo nag-ingon nga karon lang nahitabo nga kalit ug kusog kaayo ang pagkunhod sa gidaghanon sa usa ka dako kaayong hayop nga sus-an.” Nganong miuswag man ang pagpangilot? Sa sayong bahin sa katuigang 1990, ang mga konserbasyonista nga nabalaka bahin sa nameligrong-mapuo nga rhino nagpasiugda sa sungay sa saiga ingong kapuli sa sungay sa rhino sa tradisyonal nga medisinang Ininsek. Sanglit wala nay saiga sa Tsina, ang panon sa sentral Asia maoy gipuntirya. Sa lima ka tuig (1993-​98), ang gidaghanon sa mananap mikunhod ug halos 50 porsiyento, ug pagka-2002 ang populasyon mius-os ug 97 porsiyento. Sa Central Kazakhstan mius-os kinig 99 porsiyento. Upat ka libo na lang nga saiga antelope ang nabilin didto. Si Abigail Entwistle, usa ka zoologo sa Flora and Fauna International, nag-ingon: “Kinahanglang masulbad nato ang suliran sulod sa duha ka tuig aron masalbar ang espisye.”

Hunahuna, Emosyon, ug Panglawas

Ang atong gihunahuna dunay mas dakong epekto sa lawas kay sa gituohan kaniadto, matod sa usa ka taho diha sa Polakong magasin nga Wprost. Kini midugang: “Ang mga hunahuna ug emosyon makaapektar sa tanang hinungdanong mga organo ug mga sistema sa lawas sa tawo: nerbiyos, imyunidad, hormone, kaugatan, ug pagsanay.” Busa, si Propesor Marek Kowalczyk sa Military Institute of Hygiene and Epidemiology sa Warsaw nag-ingon nga “ang mga tawo nga makapahigwaos ang kinabuhi nag-antos sa sip-on ug trangkaso nga doble ka subsob kay sa uban.” Ug ang magul-anong mga babaye, siya midugang, katunga lang ang purohan nga mamabdos. Ang Wprost nagtaho usab nga bisan tuod ang tensiyon dili makakanser, kini “makapaursa sa dili-aktibong kanser.” Ang kasuko makadaot usab sa panglawas, tungod kay gituohan nga mas daghang kaso sa sakit sa kasingkasing sa mga tawong agresibo ug masuk-anon, nga naghimo kanilang daling atakehon sa kasingkasing.

Legal nga Pagbaligyag Garing

Sa napulo lang ka tuig, gikan sa 1979 ngadto sa 1989, ang populasyon sa elepante sa Aprika mius-os ug kapin sa katunga. Ang usa ka katarongan niini mao ang nag-usbaw nga panginahanglan alang sa mga produktong gigama gikan sa ilang mga tango. Ang laing katarongan mao ang kaylap nga paggamit sa mangingilot ug awtomatikong mga hinagiban. Tungod niini, niadtong 1989 ang Convention on International Trade in Endangered Species (CITES) bug-os nga nagdili sa pagnegosyog garing. Apan, di pa dugay gitugotan sa CITES ang Habagatang Aprika, Botswana, ug Namibia sa pagbaligya sa usa ka higayon lang ug garing nga mikabat ug 60 ka tonelada, nagtaho ang magasing African Wildlife. Ang maong garing nakompiskar gikan sa mga mangingilot o nakuha gikan sa nangamatay nga mga mananap. Duha pa ka nasod ang wala tugoti sa pagbaligyag garing tungod kay “dili sila makagarantiya nga ilang mapugngan ang ilegal nga pagbaligyag garing,” nag-ingon ang artikulo.