Pagpaniid sa Kalibotan

Guwatsi nga mga Unggoy

Ang pipila nagbanabana nga kon daghang unggoy ang magtulpok-tulpok diha sa daghang makenilya, sa ngadtongadto ilang masulat ang tanang sinulat ni Shakespeare. Busa gihatagan sa mga tigpanukiduki sa Plymouth University sa Inglaterra ang unom ka unggoy ug kompiyuter sulod sa usa ka bulan. Ang mga unggoy “wala gayod makapatunghag bisan usa ka pulong,” nagtaho ang The New York Times. Ang unom ka unggoy sa Paignton Zoo sa habagatan-kasadpan sa Inglaterra “nakapatungha lamang ug lima ka panid sa mga letra,” nga kasagarang napuno sa daghang letrang s. Sa tumoy sa maong dokumento, ang mga unggoy nagtulpok ug pipila ka j, a, l, ug m. Gihimo usab nila nga kalibangan ang keyboard.

 Mga Alibangbang nga Monarch Nameligrong Mapuo

Sa Enero 13, 2002, usa ka bagyo ang mihapak sa kabukiran sa Mexico diin ang mga alibangbang nga monarch magpalabay sa tingtugnaw diha sa mga kahoyng pino ug fir. Mius-os ang temperatura, ug tungod sa basa ug bugnaw nga panahon gibanabana nga 500 ka milyong alibangbang ang nangamatay, nga nagtipun-og ug kutob sa usa ka metros nga gibag-on ilalom sa mga kahoy. “Sa usa lang ka adlaw nga grabe ang bagyo, 70 ngadto sa 80 porsiyento sa tanang monarch nga namalik sa Sidlakang Tinipong Bansa sa tingpamulak nangamatay,” matod pa sa internasyonal nga edisyon sa The Miami Herald. Apan karon, dunay laing nagsingabot nga kapeligrohan. Bisan pag ang gobyerno sa Mexico nagtukod ug Monarch Butterfly Biosphere Reserve, kining puloy-anan sa mga alibangbang anam-anam nga nagakadaot tungod sa ilegal nga pagpuril sa mga kahoy. Mga 44 porsiyento sa maong luna ang nadaot na. Bisan tuod kining lig-ong mga linalang makalahutay sa 4,000 kilometros nga paglupad, panahon ray mag-igo kon mabuhi ba sila bisan pa sa inanay nga pagkadaot sa puloy-anan diin sila magpalabay sa tingtugnaw.

Naglisod nga mga Mag-uuma

Sumala sa usa ka taho, “ang green revolution nga maoy nakapadaghan sa abot diha sa daghang bahin sa kalibotan nakahatag ug kadaot: minilyon sa kinapobrehang mga mag-uuma sa Aprika misamot ka pobre,” nag-ingon ang magasing New Scientist. Sa unsang paagi nahitabo kini? Sukad sa ulahing bahin sa katuigan sa 1950 paunahan, ang kusog-mamunga nga mga matang sa trigo ug humay maoy gigamit aron malikayan ang gidahom nga kagutom nga ipahinabo sa pagdaghan sa populasyon sa kalibotan. Ugaling lang, kining kusog-mamunga nga mga matang nakapatungha ug sobrang suplay sa trigo ug humay nga maoy hinungdan nga kini mibarato pag-ayo. “Ang mga mag-uuma nga makaarang sa pagtanom niining bag-ong mga matang sa trigo ug humay nakabawi sa ubos nga mga presyo tungod kay daghan ang naani, apan kadtong dili makaarang sa pagtanom niining bag-ong mga matang sa trigo ug humay naalkanse,” nag-ingon ang New Scientist. Dugang pa, ang bag-ong matang sa mga trigo ug humay dili moangay sa klima sa Aprika tungod kay kining mga matanga sa trigo ug humay giugmad alang sa Asia ug sa Latin Amerika.

Pagbantay! Mga Drayber nga Nagduka

“Ang drayber nga gikapoy o nagduka maoy usa ka kaylap ug grabe nga problema sa atong katilingban,” matod pa sa usa ka pagtuon nga gitaho diha sa Medical Journal of Australia (MJA). Sumala sa mga tigpanukiduki, “ang mga pagtuon nagpakita nga kapin sa 20% sa mga aksidente sa dalan maoy tungod sa drayber nga nagduka.” Ang taho sa pagtuon diha sa MJA nag-ingon: “Ang kasagarang aksidente ipahinabo sa nahikatulog nga drayber nga nag-inusara ug medyo kusog nga nagmaneho sa gabii o sa sayong kahaponon nga tingkatulog. Sama sa ubang mga hinungdan sa mga aksidente sa sakyanan, ang mga aksidente tungod sa nahikatulog nga drayber mas kasagarang mahitabo sa mga lalaking ubos sa 30 anyos ang edad.” Kadtong nameligrong mahikatulog samtang nagmaneho mao ang mga tawo nga may naandang sakit sa pagkatulog nga obstructive sleep apnea (OSA). Ang magasin nag-ingon nga ang OSA nag-apektar sa “mga 25% sa hamtong nga mga lalaki.” Ang mga tawong may OSA dili tingali makamatikod nga hapit na silang mahikatulog sa dihang nagmaneho.

Dagkong mga Yelo Nagakatunaw

Sa panahon dihang ang sukod sa tubig sa mga pondohanan sa Punjab sa India maoy ubos tungod sa nalangan nga ulan sa tinghabagat, ang gidaghanon sa tubig sa Bhakra Dam sa Sutlej River halos midoble kay sa gidaghanon sa miaging tuig. Ngano? Ang pangunang suba nga motapo sa Sutlej moagi sa usa ka dapit nga dunay 89 ka dagkong mga yelo, matod sa magasing Down to Earth. “Ang pagkalangan sa tinghabagat miresultag kusog nga pagkatunaw sa dagkong mga yelo. Kay wala may panganod, mas init kaayo ang sidlak sa adlaw nga moigo sa dagkong mga yelo. Kini, ug ang init kaayong temperatura, miresulta sa kusog nga pagkatunaw,” nag-ingon ang espesyalista bahin sa dagkong mga yelo nga si Syed Iqbal Hasnain sa Jawaharlal Nehru University. Ang mga eksperto nagtuo nga ang maong pagkatunaw mahimong moresulta sa pag-awas sa mga lanaw diin ang tubig naggikan sa natunaw nga dagkong mga yelo. Dugang pa, ang migamay nga mga yelo nagpasabot nga ang umaabot nga mga suplay sa tubig mokunhod, nga makadaot sa produksiyon sa enerhiya ug agrikultura.

Gustong Maambongan

Sa estado sa New South Wales sa Australia, “2850 ka bag-ong mga kaso sa kanser sa panit ang nadayagnos matag tuig, ug 340 ka tawo ang nangamatay tungod sa kanser sa panit,” nagtaho ang The Sydney Morning Herald. Ang usa ka pagtuon sa Victorian Cancer Council nagpadayag nga tungod sa paningkamot nga maambongan, un-kuwarto sa populasyon sa Australia magpabulad sa adlaw​—10 porsiyentong pag-uswag sa tulo ka tuig. Ang mantalaan nagpadayon: “Naalarma ang mga tigpanukiduki sa dihang nahibaloan nila nga kapin sa 60 porsiyento sa mga tin-edyer motuyo sa pagbulad sa adlaw aron mahimong tabonon, ug un-tersiya sa mga tawo nag-ingong kini nakahatag ug pagbati nga sila mas himsog.” Ang halin sa dagkong mga tindahan sa pagpamaligyag mga losyon nga makapahimong tabonon miuswag ug 18 porsiyento sa miaging tuig, samtang wala miuswag ang halin sa losyon nga pangproteksiyon sa adlaw. Si Dr. Robin Marks sa Australasian College of Dermatology nag-ingon nga ang ubang mga tawo nagtuo nga dili peligroso ang inanay nga pagkahimong tabonon. Apan, “ang mga eksperto sa kanser sa panit nag-ingon nga sayop gayod ang pagtuo nga dili makadaot ang bisan unsang pagpabulad sa adlaw, apil na ang inanay nga pagkahimong tabonon nga dili masunog ang panit,” matod sa mantalaan. Si Dr. Marks nagpasidaan: “Ang pagkahimong tabonon samag kalyo​—kini nagpakita nga dili normal ang panit.”

Krisis sa Pinulongang Hinapon

Gidagsaan ug daghan kaayong langyaw nga mga pulong ang Japan, nga nakapalibog ilabina sa edarang mga Hapones bahin sa ilang lumad nga pinulongan, nagtaho ang The Japan Times. Diyes porsiyento sa mga pulong diha sa pipila ka diksiyonaryo maoy langyawng mga termino, nga kasagaran Iningles nga mga pulong. “[Ang Hinapon] dili na masabtan,” nagreklamo ang usa ka 60-anyos nga babaye. “Usahay morag nagkinahanglan ko ug tighubad aron masabtan ang akong kaugalingong pinulongan.” Ang mga batan-on, politiko, tigbalita, atleta, modelo, ug modernong mga industriya maikagong misagop sa langyawng mga pulong, nga “nakahatag ug pagbati sa mga tawo nga sila nunot sa uso ug moderno.” Ugaling lang, kining bag-ong mga pulong gisulat sa katakana, usa ka paagi sa pagsulat para lamang sa langyawng mga pulong. Busa, kining mga terminoha “magpabiling ‘langyaw,’ lagmit sa taas nga panahon,” matod sa mantalaan. Sumala sa The New York Times, ang ubang mga Hapones “nasuko sa paghunahuna nga ang tibuok nga mga tudling-pulong masumpay-sumpay diha sa modernong Hinapon nga walay laing gigamit kondili mga pulong gikan sa Kasadpan, gawas sa popanagsang berbo o partikulo nga Hinapon.” Ang usa ka sangpotanan nga nag-apektar sa katilingban mao ang nagkadako nga kal-ang sa komunikasyon diha sa pipila ka panimalay.