“Among Gimahal ang mga Sinina nga Among Gisul-ob”

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA MEXICO

SA DIHANG ang mga Katsila unang miabot sa Mexico sa ika-16 nga siglo, ilang nakaplagan ang nagkalainlaing mga kultura​—ang Aztec, Maya, ug uban pa. Bug-os bang napapas sa mga taga-Uropa ang maong mga kultura? Wala, kini nagpabilin gihapon karon. Mga 12 milyones ka tawo sa Mexico maoy direktang mga kaliwat sa etnikong mga grupo nga nagkinabuhi kaniadto sa wala pa moabot si Columbus. Daghan ang nagsulti gihapon sa ilang karaang mga pinulongan. Ug ang ilang maanindot nga mga sapot maoy nakapalahi kanila.

Ang habagatan-kasadpang estado sa Oaxaca, ang dapit nga may kinadaghanang nagkalainlaing kultura sa Mesoamerica, maoy gipuy-an sa mga tawong nagsul-ob ug daghang estilo sa maanindot nga mga besti. Makaplagan nato didto ang mga Chontal, nga nagdepende sa agrikultura, pagpamuhi ug baka, ug pagpangayam ug pagpanguhag pagkaon diha sa kabukiran alang sa ilang pangabuhian. Ang mga tanaman sa matag pamilya napuno sa mga prutas, utanon, ug mga bulak. Gipakita sa mga Chontal ang ilang gugma sa kinaiyahan pinaagi sa pagborda sa mga larawan sa hayop ug mga bulak nga pula ug itom diha sa mga blusa sa mga babaye. Ang mga dalaga nagdayandayan ug mabulokong mga ribon diha sa ilang buhok.

Ang nanimuyo diha sa Isthmus sa Tehuantepec uban sa mga Chontal mao ang mga Huave ug Zapotec nga nagbesti sa samang paagi; apan, daw mailhan sa mga molupyo sa maong lugar ang etnikong kagikan sa usa ka babaye pinaagi sa iyang sinina. Ang mga Zapotec, nga nagtawag sa ilang kaugalingon nga mga tawong gikan sa mga panganod, makatino pa gani kon asang balangaya naggikan ang usa ka babaye pinaagi sa iyang binestihan. Ang mga Chinantec, nga taga-amihanang bahin sa samang estado, naggamit ug mas maartehong disenyo. Ang mga babayeng Chinantec mobutyag sa kasaysayan sa ilang mga katigulangan pinaagi sa giborda nga mga simbolo diha sa ilang luag, way-bukton nga mga sinina nga gitawag ug mga huipil. Alang sa pormal nga mga okasyon sila magbesti ug nindot kaayo nga  pagkabordang mga sinina nga gitawag ug “dakong tiyan” diha sa ilang pinulongan.

Ang mga babayeng Mixtec, nga nanimuyo sa mga bahin sa mga estado sa Oaxaca, Guerrero, ug Puebla, mahiligon usab sa pagborda. Diha sa usa ka rehiyon, ang mga babaye magdayandayan sa ilang mga blusa nga morag katsa nga nipis pinaagig teknik nga gitawag ug “sundoga ni kon makamao ka.” Sama sa ubang mga Mexicano, ang mga Mixtec nga nanimuyo sa baybayon naggamit gihapon sa samang panapton nga gigamit sa ilang katigulangan ginatos ka tuig na kanhi. Ang ilang presenteng-adlaw nga teknik sa paghabol makita diha sa mga museyo sa mga pigurin ug mga drowing sa wala pa moabot ang mga Katsila.

Ang karaang sapot sa mga lalaking Maya ug Aztec ilabinang maartehon. Sa pagkakaron ang mga lalaki diha sa labing lumad nga mga grupo magbesti nga halos susama ra sa dili-lumad nga mga tawo. Apan, ang hilig alang sa mga estilo nga naandan kaniadto sa wala pa moabot ang mga Katsila makita gihapon taliwala sa ubang lumad nga mga tawo, sama sa mga Huichol. Ang binordahang panapton sa mga Huichol, nga usa ka simbolo sa ilang kahimtang diha sa katilingban, adunay kuti nga mga disenyo ug mga dayandayan nga magkinahanglag dakong panahon sa pagtuon ug pagsabot sa tanang detalye.

Ang napreserbar pag-ayong estilo sa sapot nga gisul-ob sa wala pa moabot ang mga Katsila makaplagan diha sa mga komunidad nga Nahuatl sa Cuetzalan, sa estado sa Puebla, diin ang mga babaye magpandong ug magarbohong linubid nga mga purong nga gisalapid diha sa ilang buhok (hulagway sa panid 26) ug mag-quechquemitl, usa ka nipis, pangpatahom nga panyolon. Ang susamang mga butang gipakita usab diha sa karaang mga sinulat.

Sa kabukiran sa estado sa Chiapas nagpuyo ang nagkalainlaing etnikong mga grupo, nga ang uban kanila mga kaliwat sa samang mga katigulangan. Didto, ang mga Tzotzil, Tzeltal, ug mga Tojolabal magsul-ob ug mga sapot nga alang kanila maoy adlaw-adlaw lamang nga sinina, apan alang sa ubang mga tawo kadto maoy talagsaon na kaayong talan-awon.

Daghang tawo usab didto sila mismo ang maghimo sa ilang panapton. Ang pagkakat-on gikan sa imong inahan sa paghimo sa imong kaugalingong panapton dili ba makatabang kanimo sa pagkahibalo sa imong kagikan? Ang mga babayeng Tzotzil diha sa bugnaw nga kabukiran sa Chiapas maoy maningamot sa bug-os nga proseso sa pag-alot sa karnero ug dayon paghugas, pagsudlay, pagkalinyas, ug pagtina sa balhibo sa karnero sa natural nga mga tina sa dili pa hablon ang panapton diha sa gibakos nga hablanan. “Lisod kadto sa sinugdan,” malipayong miingon si Petrona, usa ka batang babaye nga taga-Chamula, “apan nalipay ko pag-ayo sa dihang nahuman ko ang akong unang lana nga nagua [sayal] ug nabordahan ang akong unang blusa nga dehilo. Ako usab ang naggama sa akong paha.” Human makakat-on sa nalangkit nga mga trabaho, among nasabtan kon nganong siya miingon: “Among gimahal ang mga sinina nga among gisul-ob.”

Diha sa labing konserbatibong mga rehiyon sa Yucatán Peninsula, ang mga babaye nga Maya naggamit ug hipil, usa ka luag nga puting besti nga gibordahan ug mabulokong mga disenyo, alang sa adlaw-adlaw nga panapot. Kini kasagarang naglakip ug usa ka pang-ilalom nga besti nga gama sa lace. Alang sa espesyal nga mga okasyon ang mga kababayen-an​—sa kabanikanhan ug mga siyudad​—magarbohong magterno, usa ka mas maartehong klase sa hipil.

Alang sa mga turista, mahal kaayo ang maong naandang Mexicanhong mga besti. Apan, ang mga lumad makapahimulos niining luho nga mga besti, bisan tuod kadaghanan kanila mga kabos, kay ila man gayong hagoan ang paghimo niining maong mga besti.

Ang pagtambong sa Kristohanong mga tigom sa 219 ka lumad-ug-sinultihang mga kongregasyon sa mga Saksi ni Jehova sa Mexico maoy usa ka maanindot kaayong talan-awon. Kini maoy mga okasyon nga kadtong motambong makasul-ob sa ilang mas maartehong mga sapot, usa ka kabilin sa ilang mga katigulangan​—ug pagkatahom sa maong mga sinina!

 [Mapa sa panid 26]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

YUCATÁN

PUEBLA

OAXACA

CHIAPAS

[Hulagway sa panid 26]

Maya nga estilo sa pang-ilalom nga besti nga gama sa lace

[Hulagway sa panid 26]

Burda sa Zapotec

[Hulagway sa panid 26]

Zapotec, Oaxaca

[Hulagway sa panid 26]

Maya, Yucatán

[Hulagway sa panid 26]

Nahuatl, Puebla

[Hulagway sa panid 26]

Tzotzil, Chiapas