Ang Makaiikag nga Burren sa Irlandia

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA IRLANDIA

DILI tanang tawo naikag niini. Ang uban nag-isip niini ingong usa lamang ka umaw, batoon nga kamingawan. “Walay igong tubig nga kalumsan sa usa ka tawo, walay igong kahoy nga kabitayan sa usa ka tawo, ni igong yuta nga kalubngan niya,” matod pa sa usa ka Ingles nga Tenyente Heneral nga si Edmund Ludlow, wala magdugay human sa iyang pag-adto didto sa 1651.

Hinunoa, kadaghanang mga bisita nadani niini. Ang mga naturalista, botanista, arkeologo, historyano, ug libolibong uban pa nga tig-adtoan didto dunay daghang nagkalainlaing mga rason sa paglantaw niini ingong “usa ka makaiikag ug talagsaon nga luna sa yuta.” Asa man kining dapita? Nganong nadani man niini ang daghan kaayong nagkalainlaing mga tawo?

“Kabatoan”

Anaa kini sa kinatumyan sa Uropa​—sa kasadpang baybayon sa Irlandia, taliwala sa ilado-sa-kalibotan nga Cliffs of Moher sa habagatan ug Galway Bay sa amihanan. Gitawag kini nga Burren. Ang maong ngalan naggikan sa Irlandes nga pinulongang boireann, ug kini nagkahulogang “kabatoan.”

Ang mga bato makita bisan asa. “Naladlad tungod sa usa ka talagsaong hitabo sa kaugmaran sa yuta,” matod pa sa usa ka giyang basahon, sa daghang dapit “diha sa dagkong mga papan sa abohon nga anapog nagkatag ang dagkong mga bato kutob sa makita sa mata.” Gani, ang tibuok luna sa Burren maoy usa ka dakong deposito sa anapog nga nagkobre ug mga 1,300 ka kilometro kuwadrado. Kadaghanan niining “misteryosong ngiob nga luna nga sama sa nawong sa bulan” morag wala gayoy bisan unsang yuta.

Sama sa “Usa ka Dakong Tipiganan sa Kainit”

Tungod sa hangin ug ulan, ang dagkong mga papan nga anapog adunay maanindot nga mga korte ug porma, nga naghatag sa Burren ug usa ka talagsaon, dayag nga katahom. Apan dili ang talagsaong katahom sa Burren ang unang nakadani sa mga tawo nga nanimuyo dinhi libolibo ka tuig na ang milabay. Mas interesado sila sa talagsaong katakos sa Burren sa pagtaganag sibsibanan sa ilang mga baka sa tibuok tuig.

Ang dakong luna sa anapog​—nga kapig 900 ka metros ang giladmon diha sa pipila ka dapit​—nagsilbi “ingong usa ka dakong tipiganan sa kainit, nga magtigom sa kainit panahon sa ting-init ug inanayng magpahungaw niana panahon sa tingtugnaw.” Uban sa makapabugnawng mga temperatura sa dagat, kini nakamugnag madanihon kaayong umahan alang niadtong unang mga molupyo.

Unang mga Magtutukod sa Burren

Sama niadtong unang mga mag-uuma, ang nangaging mga kaliwatan nagbilin sa ilang timaan diha sa tanang dapit sa Burren. Dunay daghang lubnganan nga hinimo sa dagkong mga bato. Usa sa labing ilado niini mao ang Poulnabrone dolmen, nga dugay nang gitukod sa wala pa si Kristo. Siyempre, ang atong makita karon maoy gambalay na lamang sa orihinal nga lubnganan​—ang dagkong mga papan sa anapog na lang nga gigamit sa karaang mga magtutukod sa paghimo ning maong handomanan alang sa ilang “tinamod nga mga patay.” Matod pa  sa mga eksperto, ang orihinal nga lubnganan gitabonan ug daghan kaayong bato ug yuta.

Sa wala pa mangabot ang mga Celt sa Irlandia, ang mga molupyo sa Burren nagbilin ug ebidensiya sa ilang presensiya diha sa matang sa mga lubnganan nga ginama sa bato nga gitawag ug tinigib nga mga lubnganan tungod kay kini morag tigib ug porma. Sa 1934, diha sa dapit nga gitawag ug Gleninsheen, dunay nakita ang usa ka batan-ong lalaki nga gituohan niyang usa ka “katingad-ang butang.” Usa diay kadto ka maanindot pagkagama nga bulawang kulentas​—nga karon giisip ingong “usa sa labing maayong nahimo sa mga platero sa Irish Later Bronze Age.”

Dakong misteryo ang naglimin niining karaang mga tawo. Kinsa ba gayod sila? Unsay ilang gituohan? Unsay katuyoan sa ilang mga tinukod, sama nianang diha sa nadayag nga taluktok sa gitawag nga Turlough Hill? Kini bang maong misteryosong lugar usa ka karaang kinutaang bungtod, o kini gigahin ingong usa ka sagradong dapit alang sa pipila ka linaing relihiyosong mga rituwal? Wala gayoy nasayod.

Ang ulahing mga katilingban nagtukod ug daghan kaayong karaang mga balay nga hinimo sa bato o yutang-kulonon nga pinarilan. Gisundan sila sa mga magtutukod sa daghang simbahan, mga monasteryo, ug mga kastilyo.

Ang Ilawom-sa-Yuta nga Burren

Bisan diha sa ilawom sa yuta, ang Burren maoy usa ka makaiikag nga dapit. Ang tubig nakasuhop ngadto sa mga deposito nga anapog nga nagpatungha sa “usa sa labing talagsaong mga langob sa ilawom sa yuta sa Irlandia.” Ang anapog napuno sa mga langob. Daghan sa maong mga langob maoy buhi pa, sa ato pa, duna pa kiniy mga sapa, suba, ug mga busay nga nagadagayday niana. Diha sa usa ka langob, nga ginganlag Poll an Ionain, mao ang giingon nga kinatas-ang nagbitay nga stalactite sa Uropa​—kapin sa siyam ka metros ang gitas-on!

Sanglit daghang langob ang peligroso, ang mabinantayong mga bisita mosuhid lamang sa medyo luwas nga langob nga mahimong tan-awon sa mga bisita sa Burren, ang Aillwee Cave, ang bugtong langob nga bukas alang sa publiko. Dinhi makakita  kag mga timailhan sa usa ka mananap nga napuo na sa Irlandia sulod sa kapin sa usa ka libo ka tuig​—ang brawon nga uso. Morag ang maong mga uso nagpalabay sa tingtugnaw niining mga langoba nga nangatulog, diin ang temperatura magpabilin sa 10 grado Celsius sa tibuok tuig. Diha sa ilawom sa bukid sa yutang anapog, mahingangha ka sa talagsaon kaayog porma nga mga stalactite, stalagmite, ug uban pang talagsaong mga porma sa bato. Mahanduraw usab nimo ang gikusgon sa tubig nga maoy nagporma nianang talagsaong mga langob sa sinugdan.

Usa ka “Kaulohan sa mga Tanom”

Ang talagsaong mga tanom mao gayod ang nakapalahi sa Burren. Kining maong luna “maoy usa sa labing nagkadaiya ug kahibulongan nga kinaiyanhong kalikopan sa Uropa,” matod pa sa usa ka magsusulat. Kini adunay baybayon ug bakilid, kabalilihan ug kakahoyan. Dunay gatosan ka walog nga gilibotan ug mga bato, nga naporma libolibo ka tuig kanhi tungod sa pagkahugno sa pipila ka sistema sa langob sa Burren. Ang talagsaong mga linaw nga gitawag ug mga turlough mahimong mga kabalilihan sa ting-init, sa dihang mohubas ang tubig. Ang mga paril nga bato​—nga ang pipila niini libolibo na ka tuig ang edad—​makita bisan asa latas sa mga papan nga anapog ug naglibot sa tanang luna diin may mga tanom nga nanubo.

Ang nakahatag pa gayod ug dugang kadaiyahan ning makapahingangha nga kinaiyanhong kalikopan mao ang mga likiliki, nga nailhang mga grike, diha sa mga papan nga anapog. Kining maong mga likiliki mahimong moabot ug duha ka metros ang giladmon. Diha sa matag liki, may nalain nga pundok sa yuta nga kasilongan ug katuboan sa tanang matang sa mga tanom.

Latas sa tibuok Burren, nag-ingon ang botanista nga si Cilian Roden, “ang talagsaon ug matahom nga mga tanom manubo nga hilabihan ka daghan nga kasagaran maoy kinaiyahan sa mga daisy o mga kudyapa.” Bisan tuod kapin sa 600 ka lainlaing mga espisye sa mga tanom ang nagsagol dinhi, dili lamang ang kadaiyahan o kadaghan sa mga tanom ang nakapatalagsaon sa Burren. Ang nakapalahi niini mao ang talagsaon kaayong panagsagol sa mga tanom. Ang “paglambo sa mga tanom sa Artiko, Alpino ug Mediteranyo, sa mga tanom nga dili kinaiyanhong motubo sa anapog ug sa mga tanom nga manubo sa anapog, nga dungang nanubo niining gamayng suok sa kasadpang Irlandia” nakapalibog sa mga botanista sulod sa gatosan ka tuig.

Ang matahom nga blue spring gentian, nga giisip ingong usa ka tanom sa alpino, motubo bisan sa lebel sa dagat diha sa Burren. Anaa usab sa duol ang mga tanom sa Artiko, sama sa mountain avens, ug duol-sa-tropiko nga mga tanom, sama sa maidenhair fern. Kapin sa 20 ka espisye sa orkid ang nanubo sa tibuok Burren. Nagdagsang usab dinhi ang ihalas nga yerbabuyna, wood sorrel, bloody cranesbill, bird’s-foot trefoil, thrift, ug daghan pa. Ang Burren haom gayod nga tawgon ingong usa ka “kaulohan sa mga tanom.”

Tinuod, batoon kini. Apan ang Burren dili gayod umaw nga kamingawan. Gibanaag niini ang katahom ug kadaiyahan sa kalalangan. Kini makadasig sa hunahuna, makapaukyab sa mga igbalati, makapukaw sa handurawan, ug makapalipay. Ari sa Irlandia ug tan-awa ang makaiikag nga Burren!

[Mapa sa panid 22]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

AMIHANANG IRLANDIA

IRLANDIA

Ang Rehiyon sa Burren

[Hulagway sa panid 23]

Bug-os nga hulagway sa Burren

[Hulagway sa panid 23]

Ang Cliffs of Moher adunay gihabogong 200 ka metros gikan sa Atlantiko

[Hulagway sa panid 23]

Pasukip: Bisan sa ilawom sa yuta, ang Burren maoy usa ka makaiikag nga dapit

[Credit Line]

Courtesy of Aillwee Caves

[Picture Credit Line sa panid 22]

Courtesy www.burrenbeo.com

[Picture Credit Line sa panid 24]

Flowers: Courtesy www.burrenbeo.com