Pagkinabuhi Diha sa Habog nga mga Dapit

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BOLIVIA

ANG pagkahilit, maanindot nga talan-awon, ug mga kahigayonan sa pagbaktas, pagtungas, ug pag-eski nakadani sa daghang bakasyonista ngadto sa kabukiran. Dugang pa, milyonmilyong tawo ang permanenteng nagpuyo diha sa mga walog ug sa mga patag sa ibabaw sa bukid nga mas habog pa kay sa nahimutangan sa daghang panganod. Apan, ang pagkinabuhi diha sa habog nga mga dapit mahimong adunay linaing mga epekto sa panglawas sa mga tawo o sa ilang mga sakyanan ug mahimong makaapektar usab sa ilang pagluto. Unsay hinungdan niining mga problemaha, ug sa unsang paagi kini masagubang? Una sa tanan, daghan ba gayod kaayong tawo ang nagpuyo sa kabukiran?

Daghang kabukiran ang nahimong mga dapit diin nag-uswag sa ekonomiya. Ang milyonmilyong tawo sa Mexico City nagpuyo diha sa gihabogong kapin sa 2,000 metros ibabaw sa lebel sa dagat. Ang Denver, Colorado, T.B.A.; Nairobi, Kenya; ug ang Johannesburg, Habagatang Aprika anaa sa gihabogong kapin sa 1,500 ka metros. Milyonmilyong tawo sa Himalayas ang nagpuyo diha  sa gihabogong 3,000 metros. Sa Andes ubay-ubayng dagkong mga siyudad ang nahimutang 3,300 metros ibabaw sa lebel sa dagat, ug ang mga tawo nagtrabaho sa mga minahan didto nga anaa sa gihabogong 6,000 metros. Tungod kay daghan kaayo ang nagpuyo sa kabukiran, ang pagtuon kon sa unsang paagi ang lawas mopasibo sa kinabuhi didto gikaikagan pag-ayo. Ang nakat-onan makapalalom sa imong pagpabili sa kahibulongang disenyo sa imong lawas.

Kon Unsay Dahomon

Ang gibati ni Doug sa pag-abot niya sa kabukiran sa Andes maoy kasagaran. Siya miingon: “Sa dihang gialsa nako ang among mga maleta diha sa erport, kalit lang kong nalipong ug hapit ko makuyapi. Bisan tuod milabay ra kadto, sulod sa una o ikaduha nga semana, ako gilabdan sa ulo ug dili makatulog. Makamata kog kalit nga magpuot ang akong gininhawa. Dayon, sulod sa duha ka bulan, ako dili ganahang mokaon, daling kapoyon, ug nagkinahanglag dugang katulog.” Midugang si Katty: “Naghunahuna ko sa una nga ang tanang gihisgotan bahin sa mga problema diha sa habog nga mga dapit anaa ra sa hunahuna sa mga tawo. Karon nahibalo na ko nga dili diay.”

Ang mga doktor nagtawag sa natugaw nga kinatulgan ni Doug ingong periodic breathing. Komon kini diha sa mga tawo nga bag-o lang nangabot sa habog nga dapit. Apan kon makasinati ka niini, basin mahadlok ka. Matag karon ug unya, samtang natulog, ikaw mahimong aktuwal nga mohunong sa pagginhawa sulod sa pipila ka segundos. Usahay, tungod niini makamata kag kalit, nga magpungapunga.

Ang ubang mga tawo dili gayod maproblema inig-abot nila sa habog nga dapit. Pipila ka tawo ang makasinatig dili-maayong reaksiyon diha sa gihabogong 2,000 metros, maingon man usab ang duolan sa katunga sa mga bag-ohan diha sa gihabogong 3,000 metros. Makaiikag, ang mga nitibo nga namuyo diha sa habog nga mga dapit nga namauli human sa usa o duha lamang ka semana diha sa kapatagan subsob nga makasinati sa mao gihapong mga reaksiyon. Ngano man?

Kon Nganong ang Gihabogon Makaapektar sa Imong Lawas

Kadaghanan sa mga problema gipahinabo sa kakulang sa oksiheno. Tungod kay ang atmosperikong presyur mag-anam ug us-os kon ikaw mag-anam ug saka, sa gihabogong 2,000 metros ibabaw sa lebel sa dagat, ang bisan unsang espesipikong sukod sa hangin maibanan ug mga 20 porsiyentong oksiheno, ug sa 4,000 metros, ang imong gihanggap nga hangin maibanan ug 40 porsiyentong oksiheno. Ang kakulang ug oksiheno makaapektar sa kadaghanan sa imong mga obra sa lawas. Ang imong kaunoran menos ug matrabaho, ang imong sistema sa nerbiyos menos ug maagwanta nga kapit-os, ug ang imong sistema sa paghilis dili kaayo makahilis sa tambok. Kasagaran sa dihang ang imong lawas nagkinahanglan ug mas daghang oksiheno, ikaw awtomatikong maghangos ug matagbaw ang imong panginahanglan. Nan nganong dili man ni mahitabo sa dihang ikaw moabot sa habog nga dapit?

Ang pagkontrolar lamang sa imong lawas sa imong gikusgon sa pagginhawa maoy usa ka kahibulongan nga wala pa masabti sa bug-os. Apan sa dihang maghago ka, ang paghangos wala ipahinabo sa kakulang lamang sa oksiheno. Hinunoa, ang carbon dioxide nga matigom diha sa dugo nga gipatungha tungod sa obra sa kaunoran morag mao ang pangunang hinungdan kon nganong maghangos ka. Sa pagkatinuod maghangos ka kon ikaw anaa sa habog nga dapit apan dili pa kana igo nga ikapuli sa padayong kakulang ug oksiheno.

Unsay hinungdan sa mga paglabad sa ulo? Ang usa ka mamumulong sa First World Congress of High Altitude Medicine and Physiology, nga gihimo sa La Paz, Bolivia, nagsaysay nga daghan sa mga simtoma sa mountain sickness maoy gumikan sa pagkatigom sa pluwido diha sa utok. Diha sa pipila ka tawo kini magpahinabog presyur sa sulod sa ulo. Dayag nga tungod sa gidak-on sa ilang bagolbagol, ang ubang mga tawo dili makasinati niining maong mga epekto. Bisan pa niana, sa talagsaong mga kaso ang nagpameligro-sa-kinabuhi nga kahimtang mahimong maugmad. Ang pagkadili-makakontrolar sa kaunoran, hanap nga panan-aw, pagmatamata, ug kalibog maoy mga simtoma nga magpasidaan kanimo nga magpahiling dayon sa doktor ug mobalhin sa mas ubos nga dapit.

Maalamong mga Panagana

Ang mga epekto sa habog nga dapit moabot sa kinapungkayan niini sa mga ikaduha o ikatulo ka adlaw, busa pipila ka adlaw una pa ug human sa pag-abot, maayong diyutay lang ang kaonon, ilabina sa gabii. Inig-abot nimo, kinahanglang mokaon ka ug mga carbohydrate, sama sa humay, oat, ug patatas, imbes tambok nga mga pagkaon. Maayo nga patalinghogan nimo ang tambag, “Pamahaw sama sa hari, apan panihapon sama sa makililimos.” Dugang pa, likayi ang paghago, tungod kay makapahinabo kini ug grabeng pag-atake sa mountain sickness.  Tingali tungod kay ang mga batan-on dili manumbaling niining maong tambag, sila ang kasagarang mag-antos pag-ayo.

Ang “pagkalo, ug pagpahid ug daghang sunblock cream” maoy maayo usab nga tambag, tungod kay diyutay lang ang atmospera nga makapanalipod kanimo batok sa peligrosong mga bidlisiw sa adlaw. Ang maong mga bidlisiw makapakatol o makadaot pa gani sa imong mga mata, busa paggamit ug dekalidad nga mga antipara. Ang menos ug oksiheno nga hangin sa kabukiran makapauga usab sa imong mga luha, nga makapakatol pa sa imong mata. Ang tambag mao ang pag-inom ug daghang tubig.

Ang mga doktor nagpasidaan sa mga tawo nga sobra kaayog timbang o dunay mga sakit sama sa taas nga presyon, sickle-cell anemia, o sakit sa kasingkasing o sa baga nga magpahiling una sa doktor sa dili pa modesisyon nga mobiyahe ngadto sa habog nga mga dapit. a Kon duna kay grabeng sip-on, brongkitis, o pulmonya, maayong ioktaba una ang imong biyahe, tungod kay ang pag-adto sa habog nga mga dapit nga adunay impeksiyon sa respiratoryo o ang paghago pag-ayo makapahinabo usahay ug peligrosong pagkatigom sa pluwido diha sa mga baga. Ang mga sakit sa respiratoryo makapahinabo gani sa mga tawong nagpuyo sa kabukiran sa tibuok nilang kinabuhi nga mahikawan sa oksiheno ug makaagom sa grabeng mga suliran sa panglawas. Sa laing bahin, ang mga hubakon subsob nga moarang-arang ang paminaw kon magpuyo sa habog nga mga dapit. Gani, usa ka grupo sa Rusong mga doktor nagtaho ngadto sa First World Congress of High Altitude Medicine and Physiology nga ang mga pasyenteng dunay linaing gimulo sa lawas dad-on nila ngadto sa klinika sa habog nga dapit ingong tambal.

Pagpuyo Diha sa Habog nga Dapit

Dili angayng kahadlokan ang pagpuyo diha sa habog nga mga dapit. Gani ang ubang habog nga mga dapit sama sa Kabukiran sa Caucasus nailado tungod sa daghang nitibo nga tag-as kaayog kinabuhi. Ug ang ubang mga tawo nakaagwanta sa pagpuyo diha sa habog kaayong mga dapit sulod sa daghang tuig. Usa ka magbabasa sa Pagmata! didto sa Andes nag-asoy: “Ako nagpuyo ug nagtrabaho sulod sa 13 ka tuig diha sa usa ka minahan nga 6,000 metros [19,500 piye] ang gihabogon, duol sa tayuktok sa bolkan. Ang pagmaso sa mga bloke sa asupre maoy hago nga trabaho. Bisan pa niana, inigkahapon na, magdula mig saker!” Ang lawas sa tawo adunay talagsaon kaayong mga katakos sa pagpasibo sa bag-ong mga kahimtang nga kita mahingangha sa kaalam sa Maglalalang. Sa unsang paagi ang imong lawas makasagubang sa kakulang ug oksiheno diha sa habog nga mga dapit?

Ang unang reaksiyon sa imong lawas sa dihang anaa kini sa habog nga dapit mao nga mopaspas ug obra ang imong kasingkasing ug mga baga. Dayon mopagula ka ug plasma gikan sa imong dugo, busa moespeso ang nagdalag-oksiheno nga pulang mga selula. Sulod sa mubong panahon, ang sobrang dugo ipatipas ngadto sa imong utok, diin kini labing gikinahanglan. Ug sulod sa pipila lamang ka oras, ang utok sa imong bukog naggama na ug sobrang pula  nga mga selula sa dugo, nga mas episyenteng modala ug oksiheno kay sa pulang mga selula sa dugo nga nagama diha sa mas ubos nga dapit. Kining tanan nagpasabot nga bisan tuod dangtag mga bulan una maanad sa bug-os diha sa habog nga dapit, sulod sa pipila lamang ka adlaw, ang imong pinitik sa kasingkasing ug pagginhawa mahibalik sa normal.

Mga Problema sa Pagdrayb ug Sakyanan ug sa Pagluto

Apan, dili lang ang imong lawas ang nakulangan ug oksiheno. Ang imong sakyanan morag mohinay usab. Bisan tuod ang imong lokal nga mekaniko magpasibo tingali sa panagsagol sa gasolina ug hangin ug ipaabante ang tayming sa ignisyon, ang imong makina menos gihapon ug puwersa. Apan unsang mga problema ang imong masinati samtang nagluto?

Ang keyk nga dili motubo, daling madugmok nga pan, mga liso nga dili mohumok, ug ang malasawo kaayong linapwaan nga itlog maoy pipila lamang sa mga problema nga makapaguol sa kosinero. Nganong mahitabo man kini, ug unsay imong mahimo bahin niana?

Ang mga kapakyasan sa pagluto mas subsob ug mas madayag kon ikaw nagluto ug tinapay o keyk. Ang mas ubos nga presyur sa hangin mas makapadaghan sa mga gas nga makapahumok sa mga tinapay ug keyk kay sa diha sa lebel sa dagat. Ang gagmitoyng mga bula diha sa minasa o binatil modako, nga makapahimo sa tinapay nga daling madugmok, o mas grabe pa, ang mga bula mahimong mobuto nga dili na makapatubo sa keyk. Apan dili lisod sulbaron ang maong problema. Kon ang keyk pahumokon ginamit ang binatil nga mga itlog, ayaw na kinig batila pag-ayo. O kon ang resipe naglakip ug igpapatubo, diyutay lang ang gamita. Ang The New High Altitude Cookbook nagsugyot nga ibanan ug 25 porsiyento ang gidaghanon sa igpapatubo diha sa gihabogong 600 metros ug ibanan ug 75 porsiyento kon anaa sa gihabogong 2,000 metros.

Sa dihang maglutog tinapay nga gibutangag igpapatubo, seguroa nga ang minasa dili motubo ug labaw sa duha ka pilo sa gidak-on niini. Tungod kay ang mga itlog makapalig-on sa gambalay sa mga keyk, sa dihang magpasibo sa imong resipe, gamita ang dagko kaayong mga itlog. Sa laing bahin, ang daghan ra kaayong asukar makapahuyang sa gambalay, busa menosi ang asukar, tungod kay ang ubos nga presyur sa hangin makapaespeso usab sa asukar diha sa imong binatil pinaagi sa pagpaalisngaw dayon sa tubig. Sa pagkatinuod, ang kadaghanang mga resipe nagkinahanglan ug mas daghang likido tungod kay ang menos ug oksiheno, uga nga hangin sa bukid magwagtang sa kaumog gikan sa pagkaon.

Halos tanang pagkaon dugay lutoon diha sa habog nga mga dapit. Pananglitan, ang linapwaang itlog nagkinahanglan ug sobrang usa ka minutos diha sa 1,500 metros nga gihabogon ug sobrang tulo ka minutos diha sa 3,000 metros nga gihabogon. Makaplagan nimo nga hinungdanon kaayo ang pressure cooker. Gani, diha sa mas habog nga mga dapit, dili ka makaluto ug liso ug gisantes kon wala kay pressure cooker.

Busa ayawg kahadlok nga mobiyahe ngadto sa kabukiran. Tingali maghangos ka sa makadiyot, ang imong sponge cake mora tingalig pankeyk tan-awon, ug ang dinaganan sa imong gidrayb nga awto sama tingali nianang sa artraytison nga pawikan, apan kon maarang-arang ang imong panglawas, lagmit malingaw ka sa maong kasinatian.

[Footnote]

[Diagram/Mga hulagway sa panid 12, 13]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Pipila ka Siyudad nga Anaa sa Habog nga mga Dapit ug Kabukiran sa Tibuok Kalibotan

​—9,000 metros​—

Mount Everest, Nepal ug Tsina

8,850 metros

​—7,500 metros​—

​—6,000 metros​—

Mount Kilimanjaro, Tanzania

5,895 metros

Aucanquilcha, Chile

5,346 metros

Mont Blanc, Pransiya

4,807 metros

​—4,500 metros​—

Potosí, Bolivia

4,180 metros

Puno, Peru

3,826 metros

Mount Fuji, Japan

3,776 metros

La Paz, Bolivia

3,625 metros

​—3,000 metros—​

Trongsa Dzong, Bhutan

2,398 metros

Mexico City, Mexico

2,239 metros

Mount Washington,

New Hampshire, Tinipong Bansa

1,917 metros

Nairobi, Kenya

1,675 metros

Denver, Colorado, Tinipong Bansa

1,609 metros

​—1,500 metros—​

​—Lebel sa dagat​—​

[Hulagway sa panid 10]

La Paz, Bolivia 3,625 metros

[Hulagway sa panid 10]

Johannesburg, Habagatang Aprika 1,750 metros