Ang Akong Pagtan-aw ug “Napuo Na” nga Langgam

MALINGAW gayod ako sa lainlaing klase ug sa katahom sa mga langgam. Samtang nangandam sa pag-adto sa Bermuda, nabasahan nako diha sa usa ka libro ang bahin sa usa ka tagsaong langgam nga gitawag ug cahow. “Ang gamayng nahibiling populasyon niining maong espisye,” miingon ang usa ka libro bahin sa mga langgam, “makita lamang diha sa grupo sa mga isla sa Castle Harbour, nga kinalay-ang bahin sa Bermuda. Dinhi sila gipanid-an pag-ayo ug giproteksiyonan sa usa ka tagbantay.”

Ang akong interes napukaw! Kay porsigidong motan-aw niining tagsaong langgam, gikontak nako si Dr. David Wingate, nga kanhi conservation officer sa Bermuda. Siya retirado na karon, apan niadtong higayona siya usab ang tagbantay sa grupo sa mga isla sa Castle Harbour. Maayo kay gitugotan ako ni Dr. Wingate sa pag-uban kaniya sa pagbisita sa binantayan nga lumlomanan sa cahow.

Usa ka “Buhi nga Museyo”

Ang Castle Harbour Nature Reserve anaa duol sa pangunang mga isla sa Bermuda, nga nahimutang sa Dagat Atlantiko, mga 900 kilometros sa sidlakan sa Amihanang Carolina, T.B.A. Ang Nonsuch Island mao ang kinadak-an sa siyam ka gagmayng mga isla nga naglangkob sa lugar nga giproteksiyonan. Ang Nonsuch maoy duolan sa unom ka ektarya ug nahimutang sa sidlakang tumoy sa Bermuda. Ilalom sa pagdumala ni Dr. Wingate, ang isla gihimong “buhi nga museyo” aron modaghan pag-usab ang nabiling lumad nga mga tanom ug mga klase sa mga hayop sa Bermuda.

 Ang adlaw dan-ag ug hayahay sa dihang migikan kami sakay sa gamayng demotor nga sakayan ni Dr. Wingate gikan sa Nonsuch paingon sa duol nga isla. Usa ka manaol naglupadlupad ibabaw sa linaw nga dagat, ug mibanaag diha sa puti nga mga balhibo sa ilalom sa pako ang lutaw nga asul nga kolor sa tubig sa dagat. Ang maanindot nga mga langgam sa tropiko, nga ginganlag longtail sa Bermuda, malipayong naglupadlupad nga nagpagarbo sa baye, nga ang ilang dakong ikog nagkayabkayab pataas ug paubos. Bisan tuod ug makapaikag unta kaayo nako kining maong talan-awon, karon wala akoy laing gihunahuna kondili ang cahow.

Ang “Napuo na” nga Cahow Mitungha Pag-usab

Si Dr. Wingate miingon: “Dihay mga report sa unang mga molupyo bahin sa mga langgam sa dagat nga mamalik lamang magabii ug sa panahon lamang nga sila maglumlom, nga maoy kinaiyahan sa mga cahow. Niadtong panahona, daghan kaayo ang mga cahow, apan ang ilang gidaghanon mikunhod. Niadtong mga tuig sa 1560, ang mga Katsila nagdala ug mga baboy sa Bermuda. Nakapildi kaayo kini sa populasyon sa mga cahow tungod kay ang mga baboy mokaon ug itlog sa cahow, ug tingali sa mga piso ug bisan dagko nang mga cahow. Ang mga cahow maoy pangunang pagkaon sa bag-ong nangabot nga mga molupyo. Sa dihang wala tuyoa nga nadala ang mga ilaga diha sa Bermuda sa 1614, daghan pang mga cahow ang nangamatay. Ang mga ilaga molangoy ngadto sa gagmayng mga isla diin naglumlom ang mga cahow ug ilang kaonon ang mga itlog ug mga piso sa cahow. Busa sa pagka-1630 ang libolibong cahow gituohan nga napuo na.”

Duyog sa kabanha sa andar sa makina sa sakayan, ako nangutana: “Sa unsang paagi ang mga cahow nadiskobrehan pag-usab?”

Si Dr. Wingate mitubag: “Sa 1906, si Louis Mowbray, nga usa ka tigtuon labot sa kinaiyahan, nakakita ug buhi apan katingad-an tan-awon nga langgam sa dagat sa isla sa Castle Harbour. Kini sa wala magdugay nailhan nga usa ka cahow. Dayon, sa 1935, dihay piso sa cahow nga nabangga sa parola ug namatay. Ug sa 1945 usa ka dako na nga cahow nadagsa sa baybay diha sa Cooper’s Island, Bermuda. Igo na kining ebidensiya aron maghimog ekspedisyon sa pagpangita ug dugang pang mga espesimen niining ‘napuo na’ nga espisye. Ang nanguna sa ekspedisyon mao si Dr. Robert Cushman Murphy sa American Museum of Natural History ug si Louis S. Mowbray, nga tagdumala sa Bermuda Government Aquarium​—anak ni Louis Mowbray nga nakadiskobre sa cahow sa 1906.”

 Si Dr. Wingate mipahiyom ug siya nahinumdom: “Nalipay kaayo ko nga gihangyo sa pag-uban niana nga ekspedisyon, ilabina kay 15 anyos pa lang ako nga estudyante nga gusto kaayog mga langgam! Niana nga Dominggo, Enero 28, 1951, maoy adlaw nga nakaapektar sa akong kinabuhi sukad niadto. Dili gayod ako makalimot sa kalipay nga makita sa dagway ni Dr. Murphy sa dihang siya ug si Mowbray nakalaang ug buhi nga cahow nga nakit-an diha sa lawom nga lungag! Gideklarar dayon sa gobyerno ang mga isla sa Castle Harbour nga dangpanan sa mga cahow. Ang Nonsuch Island gidugang ingong dangpanan sa 1961, ug sa pagkasunod tuig, ako ug ang akong asawa mibalhin didto tungod kay nagtrabaho ako ingong tagbantay niini.”

“Pila ka cahow ang imong nakit-an niadtong unang ekspedisyon?” Nangutana ako samtang nagkaduol na kami sa reserbasyon.

“Walo lamang ka parisan nga naglumlom ang among nakit-an sa unang tuig,” siya mitubag. “Lisod kaayong pangitaon ang mga salag busa miabot ug napulo ka tuig ang pagpangita sa tibuok populasyon, nga niadtong panahona naglakip ug 18 ka parisan nga naglumlom. Human sa laing 35 ka tuig nga pagpanalipod sa mga langgam, sila midaghan sa total nga 52 ka parisan.”

Tabang sa Tawo

“Ang mga salag sa cahow diha sa mga lungag nga 6 ngadto sa 12 piye nga gitas-on, dunay tapangko aron ang init dili makalapos sa salag,” nagpadayon si Dr. Wingate. “Aron modaghan ang lugar nga kalumloman, nagsugod kami sa paghimog artipisyal nga mga lungag. Himoon kini pinaagi sa pagkubkob ug mga trinsera ug dayon butangan kinig sementong atop. Ang lumlomanan sa tumoyng bahin sa lungag dunay matangtang nga tabon. Pinaagi niini masusi namo ang mga salag sa pagtan-aw kon may itlog ba nga gipangitlog o may napusa o kon may itlog ba nga binugok. Kon ang itlog nga wala mapusa wala na lumlomi, kini among kuhaon aron masusi ug matino kon nganong wala kini mapusa. Sa tungatunga sa katuigan sa 1960, ang DDT nga pangpatay sa insekto nakapanipis sa mga kabhang sa itlog nga tungod niini ang  itlog daling mabuak. Karon kami nabalaka nga ang mga kemikal sama sa PCB [polychlorinated biphenyl] basin may epekto usab nga sama niini. Bisan pag gidili na sa Amerika del Norte ug Uropa ang mga PCB, kini wala gihapon idili sa daghang pobreng kayutaan.”

Aduna pay dugang mga problema. Si Dr. Wingate miingon: “Ang mga cahow ug ang mas agresibong mga langgam sa tropiko nag-ilogay sa mga lumlomanan. Ang cahow tingali mopili ug lumlomanan sa likod sa dili lawom nga lungag, ug dayon usa ka langgam sa tropiko maghimog salag diha mismo sa entrada! Daoton sa mangingilog nga langgam nga walay puangod ang itlog sa cahow o atakehon ug patyon niya ang piso. Kining duha ka langgam mobalik gayod sa ilang giilogang mga lumlomanan, busa ang problema mao ra gihapon tuigtuig. Aron mapanalipdan ang mga cahow, nagsugod kami sa pagtaod ug simpleng kahoy nga mga ali diha sa mga entrada sa mga lungag sa cahow. Ang mga ali dunay gamayng lungag nga igo ra gayod makasulod ang cahow apan dili ang dakodakong langgam sa tropiko. Niining kahimtanga, ang usa ka pulgada nga diperensiya sa sukod makaluwas o makapatay sa langgam.”

Diha sa Reserbasyon

Sa kataposan, nakaabot ra gayod kami diha sa gamayng isla. Diha sa naglambalamba nga dagkong mga balod, kami mabinantayong mikawas sa sakayan ug mitaak sa hait nga mga bato. Aron makaabot sa mga salag, kinahanglang katkaton namo ang sakaon, titip nga mga kabatoan. Ang usa ka salag maabot lamang pinaagig hagdanan. Kining maong buluhatona tingali ordinaryo na alang kang Dr. Wingate, apan para nako, talagsaon ug makapalipay kaayo kini!

Gisusi ni Dr. Wingate ang matag lumlomanan, nga nagtimbangtimbang sa ebidensiya. Ginaduaw pa ba gihapon sa parisan nga langgam ang ilang salag? Duna bay mga tunob pasulod ug pagula sa mga lungag? Duna bay mga itlog nga wala mapusa? Nakakita kami ug usa ka buok itlog nga wala mapusa, apan kay wala pa man kini biyai sa mga ginikanan, gipasagdan ni Dr. Wingate ang itlog didto. Kasagaran ang mga cahow magpadayon sa paglumlom sa itlog nga wala mapusa, nga dili gayod mosurender sa paglumlom niini. Si Dr. Wingate may nadiskobrehan usab nga wala damha​—usa ka piso diha sa dapit nga wala niya maamgohi nga dunay itlog! Nakabawi kini sa kaguol labot sa itlog nga wala mapusa.

Ang dakong kahago nabaslan dihang gitangtang ni Dr. Wingate ang tabon gikan sa lungag ug nakita nako ang gamay, abohong balhibo nga mahunolhunol​—usa ka piso sa cahow. Matag karon ug unya ang piso molihok ug diyutay, kay nasulawan. Diha sa ubang mga lungag, milili ako ug nakakitag usa ka cahow nga naglumlom.

Si Dr. Wingate nakaluwas ug daghang piso nga nameligro. Usa ka langgam sa tropiko miatake sa usa ka piso ug nakabali sa sungo sa piso. Agig puwersa remedyo, gisumpay ni Wingate ang sungo pinaagi sa pagpapilit niini. Siya nakurat ug nalipay kaayo nga ang piso wala mamatay! Sa laing higayon, iyang gikuha ang usa ka luya nga piso nga ahat nga giabandonar sa mga ginikanan niini. Iya kining gibutang sa kahon ug giatiman kini pinaagi sa paghatag ug mga pasayan, nukos, cod-liver oil, ug mga bitamina. Sa ulahi, kini nakalupadlupad na sa dagat. Ang mga paningkamot sa pagpadaghan pag-usab sa mga cahow anam-anam nga milampos bisan pa sa tanang kakulian. Sa pagkatinuod, ang mga cahow nahimong simbolo sa paglaom sa mga tagbantay sa mga kinaiyahan sa tibuok kalibotan. Si Dr. Wingate naningkamot nga ang Nonsuch sa ulahi makabaton ug 1,000 ka parisan sa mga cahow. Apan, wala pay katinoan kon matuman ba ang iyang mga damgo.

Ang akong pagtan-aw sa “napuo na” nga cahow nagpahunahuna kanako. Sa pagkatinuod, kon ang Maglalalang makamatikod ug ordinaryong maya nga mahulog sa yuta, dili ba labaw na siyang makamatikod kon ang tibuok nga espisye hapit nang mapuo? (Mateo 10:29) Pagkamakapahupay ang pagkasayod nga moabot ra unya ang panahon sa dihang dili na daoton sa mga tawo ang kinabuhi sa bisan unsang mananap sa yuta!​—Isaias 11:​6-9.​—Tinampo.

[Mga mapa sa panid 16]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

BERMUDA

Nonsuch Island

[Hulagway sa panid 18]

Usa ka cahow sa sulod sa lungag

[Credit Line]

Jeremy Madeiros, Conservation Officer, Bermuda

[Hulagway sa panid 18]

Ang entrada sa lungag sa cahow

[Hulagway sa panid 18]

Si Dr. Wingate nagtudlo sa ali sa entrada sa lungag sa cahow

[Picture Credit Lines sa panid 16]

Jeremy Madeiros, Conservation Officer, Bermuda

Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Picture Credit Lines sa panid 17]

© Brian Patteson

Jeremy Madeiros, Conservation Officer, Bermuda