Duna ba Diay mga Kamelyo sa Andes?

I-PLAY

Duna ba Diay mga Kamelyo sa Andes?

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA PERU

DUNA ba diay mga kamelyo sa Amerika del Sur? Morag katingalahan hunahunaon nga dunay kamelyo kining lugara, kay kining maong mananap sa desyerto kasagarang makita lang sa Aprika o Asia. Apan, ang mga espisye sa mga kamelyo nga makita diha sa Aprika ug Asia maoy suod nga kadugo sa mga lamoid nga makita diha sa Amerika del Sur. a Apan, lahi sa ilang layolayo na nga kadugo, ang mga lamoid sa Amerika del Sur walay bugdo sa bukobuko. Dugang pa, sama ra silag gitas-on sa kasarangang tawo ug dili gani makaabot kutob sa abaga sa gitas-on sa kamelyong dromedary o Bactriano.

Ang labing maayong lugar nga adtoan sa pagtan-aw ug mga lamoid sa Amerika del Sur mao ang Andes Mountains, ilabina sa Bolivia ug sa Peru. Sila makita usab diha sa ubang mga lugar sa Amerika del Sur, hasta sa Patagonia ug Tierra del Fuego, sa Argentina ug Chile.

Makalingaw kaayo ang maanindot nga linakwan ug kusog nga dinaganan niining mga mananapa. Makaikag usab tan-awon ang mga lamoid sa Amerika del Sur tungod kay sayonsayonon lang nila pagkatkat ang batoon nga mga bakilid. Ang mga lapalapa niini dili masakitan matag tunob tungod kay kini dunay linain nga hapin nga mas maayo kay sa modernong sapatos nga pangbaktas.

Ang Andes menos ug mga balili ug yuta. Bisan pa niana, ang mga tiil sa mga lamoid sa Amerika del Sur dili kaayo makadaot sa yuta kay sa tiil sa mga kabayo ug mula. Dugang pa, ang mga ngipon ug alingagngag niining mga mananapa dili makadaot sa mga gamot sa sagbot dihang manibsib sila.

Ang kadaghanan sa mga hayop dili mabuhi sa habog nga mga dapit. Apan, kay daghan man sila ug pulang mga selula sa dugo, ang mga lamoid sa Amerika del Sur mabuhi bisan sa habog kaayong kabukiran sa Andes.

Diha sa mga dapit nga walay makuhang kahoy nga igsusugnod, ang uga nga kinalibang sa mga lamoid sa Amerika del Sur nagsilbing sugnod. Ug kay ang ihalas nga mga lamoid malibang man diha sa mga utlanan sa ilang teritoryo nga suroysuroyan, dali rang kuhaon kining maong kinalibang nga gamitong sugnod. Lahi sa kahoy, ang kinalibang dili kinahanglang putlon, ug kini daling momala sa uga nga hangin sa Andes.

Kaniadto ang mga lamoid gigamit sa relihiyosong mga rituwal. Pananglitan, ang mga Chiribaya sa habagatang Peru maglubong ug hinalad nga mga llama ug alpaca ilalom sa salog sa ilang mga balay. Ang mga historyano nag-ingon nga matag lunar nga bulan usa ka gatos ka puti nga llama nga tinuyo nga gipaliwat ang gihalad diha sa Huayaca Pata, ang kinadak-ang plasa sa Cuzco, ug pipila ang gihalad ngadto sa diyos nga adlaw sa selebrasyon sa Inti Raymi. Sa pagkakaron talagsa na lang ihalad ang mga lamoid diha sa mga rituwal, apan ang karne niini—nga samag karne sa karnero ang lami—mahal kaayo.

Sa wala pa maimbento ang mga repridyeretor, ipreserbar sa mga Inca ang karne sa lamoid pinaagi sa pagpauga niini sa kamig nga lugar, nga nagpahimulos sa bugnawng temperatura ug pagkakulag presyur sa hangin diha sa bukid sa Andes.

Siyempre, angay natong pabilhan kining nindot nga mga mananap dili lang tungod sa serbisyo nga ilang ikahatag kondili tungod kay sila maoy bahin sa katingalahang kalalangan sa Diyos, nga ang tanan naghatag ug kadayeganan kaniya!—Salmo 148:10, 13.

[Footnote]

a Upat ka matang sa mga lamoid ang makita diha sa Amerika del Sur: ang mga alpaca, guanaco, llama, ug vicuña. Kining mga mananapa mahimong magpasanay sa usag usa ug makapatunghag mestiso nga mga liwat.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 16]

Ang Guanaco—Usa ka Matahom nga Mananap nga Kusgan ug Malanaton

Kining matahom nga mananap nga delikado ug mga kinaiyahan morag galmonon kaayo. Apan ang mga guanaco kasagarang makita diha sa kayutaan nga lisod mabuhi, gikan sa kaibabwan sa kabukiran sa Andes ngadto sa Patagonia ug Tierra del Fuego, sa habagatang Argentina ug Chile. Niining lisod nga teritoryo, ang guanaco mokaon ug mga udlot ug mga gamot ug moinom ug tubig bisan pag tayam. Ang guanaco maayong molangoy ug makadagan sa gikusgong 65 kilometros por ora. Ang baga nga mga pilok naghatag ug proteksiyon sa hangin, init sa adlaw, ug abog. Ikasubo, gipangayam sa ilegal nga mga mangangayam ang guanaco tungod sa karne, panit, ug sa balhibo niini, nga mas pino kay sa alpaca.

[Credit Line]

[Kahon/Hulagway sa panid 16]

Ang Alpaca—Naputos sa Baga nga Balhibo

Diha sa lugar diin bugnaw kanunay ang mga temperatura ug mag-usab-usab gikan sa 50 grado Celsius sa usa ka adlaw, ang alpaca naputos sa baga, kalkag nga mga balhibo. Ang humil nga balhibo sa alpaca mas lig-on kay sa balhibo sa karnero. Bisan pag ang taason nga simod niini magpaarang sa alpaca sa pag-abot sa mga dahon sa balili sa Andes nga nanubo sa mga gawang sa tunga sa mga bato, kining nindot nga mga mananap mas gusto sa lamakon nga dapit, nga dunay linghod nga mga balili. Apan, sama sa ubang mga lamoid, sila mabuhi sa daghang adlaw nga walay tubig.

[Kahon/Hulagway sa panid 17]

Ang Vicuña—Nasul-oban ug Nindot nga Balhibo

Bisan tuod ang vicuña nagpuyo sa ibabaw sa habog nga kabukiran sa Andes nga hilabihang bugnawa, kini nasul-oban ug mubo, gaan nga balhibo nga giisip nga kinapinohang balhibo sa mananap sa yuta. Ang atubangan sa dughan niini gibaliogan ug tag-as nga pundok sa balhibo nga nagsilbing bandana. Ang balhibo nga makuha gikan sa usa ka hamtong nga vicuña dili momenos sa usa ka kilo matag duha ka tuig, busa kining nindot kaayong balhibo nihit—ug mahal. Ang usa ka metros sa primera-klase nga panapton nga gama sa balhibo sa vicuña mokantidad ug kapin sa $3,000.

Ilalom sa Imperyo sa Inca, dihay mga balaod nga gipakanaog sa pagpanalipod sa vicuña. Usa ka selebrasyon sa pag-alot sa mga balhibo, nga gitawag ug chaccu, gihimo, ug ang mga harianon lamang ang nabulahan sa pagsul-ob ug mga sapot nga gama sa balhibo sa vicuña. Ang pagsaulog sa chaccu gibalik sa mga tuig nga di pa dugay, ug may mga balaod na usab nga gipakanaog sa pagpanalipod niining maong mga mananap batok sa ilegal nga mga mangangayam.

Ingong usa ka hinungdanong bahin niining maong selebrasyon, ang ihalas nga mga vicuña sikopon diha sa dagkong mga lit-ag nga morag embudo nga 300 metros ang buka sa baba niini. Human niini ang mga vicuña alotan ug buhian dihadiha.

[Credit Line]

[Kahon/Mga hulagway sa panid 17]

Ang Llama—Nagsilbing Kabayo sa Andes

Dili kini sama ka kusgan sa asno ni kusog kining modagan sama sa kabayo. Apan, kining maong duha ka mananap dili makalupig sa llama ingong mananap nga luwanan. Gani, kini makadaog ug kutob 60 kilos nga karga sa likod niini. Kon bug-atan kini sa karga, ang llama molingkod ug dili gayod mokihol hangtod pagaanan ang karga niini. Kon imo kining pugson, ang llama mosulay sa pagdigwa sa kinaon gikan sa una sa tulo ka tungol niini ug iya kining ibuga.

Bisan pa niana, ang llama aghop, ug ang buotan nga tigdumala niini makagiya sa taas kaayong linya sa mga llama diha sa lisod taakon nga mga walog nga habog kaayo diin ang ubang mananap nga luwanan dili makaagwanta tungod sa kakulang ug oksiheno. Ang pagkamalanaton sa mga llama sa pagbaktas diha sa bukiron nga dapit maoy nakaagak sa paggamit niini ingong mananap nga luwanan dili lamang sa Andes kondili sa Alps usab sa Italya. Ang pisi, sangon, ug habol sa llama mahimong ginama gikan sa kaugalingong balhibo niini.

[Credit Line]

[Hulagway sa panid 18]

Bag-o pang naalotan nga alpaca

[Hulagway sa panid 18]

Nati nga llama gitaorag pabitay

[Picture Credit Lines sa panid 15]

PAGMATA!