Ang Karaang Pakigbisog Alang sa Mas Maayong Panglawas

SI Joanne nagpuyo sa New York, ug siya may tesis (TB). Apan ang iyang sakit dili kasagarang matang sa TB. Siya nasakit sa laing matang nga dili madutlan sa halos tanang droga ug nga mopatayg katunga sa mga biktima niini. Apan dili regular ang pagpatambal ni Joanne, ug kausa ka higayon iyang natakdan ug TB ang ubang tawo. ‘Siya peligroso ug angayng dili siya pagawason,’ matod sa naglagot niyang doktor.

Ang TB maoy karaan kaayong sakit nga makapatay. Sa literal milyonmilyong tawo ang nasakit ug namatay sa TB. Nakaplagan ang ebidensiya bahin sa maong sakit diha sa napreserbar nga mga minatay sa karaang Ehipto ug Peru. Karong adlawa, ang migimaw nga mga matang sa TB mopatayg halos duha ka milyong tawo kada tuig.

Si Carlitos, nga naghigda sa usa ka gamayng katre sa usa ka Aprikanhong payag, may mga lusok sa singot sa iyang agtang. Tungod sa malarya, siya luya kaayo nga dili na gani makahilak. Ang iyang nabalakang mga ginikanan walay kuwarta alang sa medisina, ug walay klinika sa duol diin kapatambalan nila ang bata pa nilang anak. Wala siya mahuwasi sa hilanat, ug sa 48 oras siya namatay.

Ang malarya mopatayg halos usa ka milyong bata sama kang Carlitos kada tuig. Sa kabalangayan sa Silangang Aprika, ang daghang bata paakon sa nagdalag-malarya nga mga lamok sa mga 50 ngadto 80 ka beses sa usa ka bulan. Ang maong mga lamok mokaylap sa bag-ong mga dapit, ug ang mga tambal kontra sa malarya nahimong dili na epektibo. Kada tuig, gibanabana nga 300 ka milyong tawo masakit sa malarya.

Si Kenneth, usa ka 30-anyos nga lalaking nagpuyo sa San Francisco, California, unang miadto sa iyang doktor niadtong 1980. Gireklamo niya ang kalibanga ug pagpangapoy. Usa ka tuig sa ulahi siya namatay. Bisan pa sa pag-atiman sa ekspertong mga doktor, mihugo ang iyang lawas, ug sa kataposan siya namatay tungod sa pulmonya.

Duha ka tuig sa ulahi ug 16,000 ka kilometros ang gilay-on gikan sa San Francisco, usa ka batan-ong babaye sa amihanang Tanzania misugod pagbati sa susamang mga simtoma. Sa pipila lang ka semana, siya dili na makalakaw, ug wala madugay siya namatay. Ginganlan sa mga tagabalangay ang maong katingad-ang sakit ingong sakit Juliana kay usa ka tawo nga namaligyag panapton nga inadornohan ug ngalang Juliana lagmit maoy nakatakod kaniya ug sa ubang mga babaye didto.

Si Kenneth ug ang babayeng taga-Tanzania nag-antos sa samang sakit: AIDS. Sa sinugdanan sa katuigang 1980, sa dihang daw nakontrolar na sa medikal nga siyensiya ang labing peligrosong mga mikrobyo, kining bag-ong mananakod nga sakit migimaw sa paghasi sa katawhan. Sulod sa kawhaan ka tuig, ang nangamatay gumikan sa AIDS misugod pag-indig sa nangamatay gumikan sa epidemyang mikaylap sa tibuok Eurasia sa ika-14 nga siglo​—usa ka makalilisang kaayo nga epidemya nga dili makalimtan sa katawhan sa Uropa.

Ang Black Death

Ang pagbutho sa epidemya nga gitawag ug Black Death masubay ngadto sa 1347, sa dihang  usa ka barko gikan sa Crimea midunggo sa Messina, sa isla sa Sicily. Gawas sa naandang kargamento niini, ang barko nagdala usab sa epidemya. a Sa wala madugay ang Black Death mikaylap sa tibuok Italya.

Pagkasunod tuig si Agnolo di Tura, nga taga-Siena, Italya, nagbatbat sa kalisang sa iyang kaugalingong lungsod: ‘Ang pagpangamatay sa katawhan sa Siena nagsugod sa Mayo. Mapintason ug makalilisang kadtong epidemyaha. Ang mga biktima nangamatay gilayon. Ginatos ang namatay, adlaw ug gabii.’ Midugang siya: ‘Akong gilubong ang akong lima ka anak ginamit ang akong mga kamot mismo, ug mao usab kanay gihimo sa daghan pang uban. Walay nanghilak bisan kon pilay namatay tungod kay halos tanan nagdahom nga mamatay. Daghan kaayo ang namatay nga gituohan sa tanan nga kadto mao na ang kataposan sa kalibotan.’

Sulod sa upat ka tuig, matod sa pipila ka historyano, ang epidemya mikaylap sa tibuok Uropa ug duolag tersiya sa populasyon ang namatay​—tingali mga 20 ka milyon ngadto 30 ka milyon ka tawo. Daghang tawo ang namatay bisan sa halayong Iceland. Giingon nga sa Halayong Sidlakan, ang populasyon sa Tsina mius-os gikan sa 123 ka milyon sa sinugdanan sa ika-13 nga siglo ngadto sa 65 ka milyon sulod sa ika-14 nga siglo, lagmit tungod sa epidemya ug sa nag-uban nga gutom.

 Walay nangaging epidemya, gubat, o gutom ang nagpahinabo sukad nianang kaylap nga pag-antos. “Kadto maoy usa ka katalagman nga walay kasama diha sa kasaysayan sa tawo,” matod sa librong Man and Microbes. “Namatay ang mga ikaupat ka bahin ngadto katunga sa katawhan sa Uropa, Amihanang Aprika, ug mga bahin sa Asia.”

Ang mga nasod sa Amerika nakalingkawas sa pagpangdaot sa Black Death tungod sa ilang pagkanalain gikan sa ubang bahin sa kalibotan. Apan ang mga barko nga naglawig sa kadagatan sa wala madugay nagtapos sa maong pagkanalain. Sa ika-16 nga siglo, ang sunodsunod nga mga epidemya nga napamatud-ang mas makapatay kay sa Black Death nagdaot sa Amihanan ug Habagatan nga Amerika.

Buti Nagpukan sa Kanasoran sa Amerika

Sa pag-abot ni Columbus sa West Indies sa 1492, iyang gibatbat ang nitibong katawhan ingong ‘maayog panagway nga nindot ug mata ug ilong ug may kasarangang gitas-on ug maskuladong mga lawas.’ Bisan pa niana, ang mahimsog nilang dagway nagtakoban sa pagkadali nilang matakdan sa mga sakit sa Uropa.

Sa 1518 mibutho ang buti sa isla sa Hispaniola. Wala pa gayod moatake ang buti sa nangagi sa nitibong mga Amerikano, ug miresulta ang usa ka katalagman. Ang usa ka Katsilang nakasaksi nagkalkulo nga usa ka libong tawo lang sa isla ang naluwas. Sa wala madugay ang epidemya mikaylap ngadto sa Mexico ug Peru, uban ang susamang mga resulta.

Sa pagkasunod siglo, sa dihang ang Pilgrim nga mga lalin nangabot sa dapit sa Massachusetts sa Amihanang Amerika, ilang nadiskobrehan nga halos wala nay molupyo sa maong dapit tungod sa buti. “Ang mga nitibo, halos ang tanan namatay tungod sa buti,” misulat ang pangulo sa Pilgrim nga si John Winthrop.

Ang ubang epidemya misunod sa buti. Sumala sa usa ka libro, mga 100 ka tuig sa pagkaabot ni Columbus, ang mga sakit nga gidala sa mga lalin mipayhag sa 90 porsiyento sa populasyon sa kanasoran sa Amerika. Ang populasyon sa Mexico mius-os gikan sa 30 ka milyon ngadto sa 3 ka milyon, ang sa Peru gikan sa 8 ka milyon ngadto sa usa ka milyon. Hinuon, dili lang nitibong mga Amerikano ang mga biktima sa buti. “Sa tibuok kasaysayan sa tawo, ang buti mikalas ug ginatos ka milyong kinabuhi, nga daghan pa kaayo kay sa Black Death . . . ug sa giipon nga tanang gubat sa ikakawhaang siglo,” nag-ingon ang librong Scourge​—The Once and Future Threat of Smallpox.

Ang Pakigbugno sa Pagsanta sa Epidemya Wala pa Molampos

Karong mga adlawa, ang makalilisang nga mga epidemya sa Black Death ug buti maorag mga katalagman na lamang nga nahitabo sa kanhing panahon. Sulod sa ika-20 nga siglo, ang katawhan milampos sa daghang pakigbugno batok sa mananakod nga mga sakit, ilabina diha sa industriyalisadong mga nasod. Nadiskobrehan sa mga doktor ang mga hinungdan sa kadaghanang sakit, ug nakaplagan usab nila ang mga paagi sa pagtambal  niana. (Tan-awa ang kahon sa ubos.) Ang bag-ong mga bakuna ug mga antibiotiko nahisamag madyik nga mga tambal nga makawagtang bisan sa lisod matambalan nga mga sakit.

Bisan pa niana, sumala sa gipunting ni Dr. Richard Krause, kanhi direktor sa U.S. National Institute of Allergy and Infectious Diseases, “ang mga epidemya dili malikayan sama sa kamatayon ug sa mga buhis.” Ang TB ug malarya wala mapuo. Ug ang nakalapnag nga AIDS dili pa dugay maoy makapasubong pahinumdom nga ang tibuok yuta nameligro gihapon sa epidemya. “Ang mananakod nga mga sakit nagpabiling pangunang hinungdan sa kamatayon sa kalibotan; kana magpabiling ingon niana sa hataas nga panahon sa umaabot,” nag-ingon ang librong Man and Microbes.

Nahadlok ang pipila ka doktor nga bisan pa sa talagsaong pag-uswag sa pagpakigbugno sa sakit, ang mga nahimo sa miaging pipila ka dekada basin temporaryo lamang. “Wala mawagtang ang kapeligrohan nga gipahinabo sa mananakod nga mga sakit​—nagkagrabe hinuon kini,” nagpasidaan ang eksperto sa epidemya nga si Robert Shope. Ang sunod nga artikulo mopatin-aw kon ngano.

[Footnote]

[Blurb sa panid 5]

Sulod sa kawhaan ka tuig, ang nangamatay gumikan sa AIDS misugod pag-indig sa nangamatay gumikan sa epidemyang mikaylap sa tibuok Eurasia sa ika-14 nga siglo

[Kahon/Mga hulagway sa panid 6]

Kahibalo Kontra Patuotuo

Sa ika-14 nga siglo, sa dihang ang panimalay sa papa sa Avignon nameligro sa Black Death, giingnan siya sa iyang doktor nga ang paglinya sa tulo ka planeta​—Saturn, Jupiter, ug Mars​—sa signos nga Aquarius mao ang pangunang hinungdan sa kamatay.

Mga upat ka siglo sa ulahi, si George Washington gisakitan ug tutonlan. Tulo ka inilang doktor nagtambal sa impeksiyon pinaagi sa pagkuhag duha ka litrong dugo gikan sa iyang kaugatan. Sa pipila ra ka oras, ang pasyente namatay. Ang pagkuhag dugo gikan sa kaugatan maoy naandang paagi sa pagtambal sulod sa 2,500 ka tuig​—sukad pa sa panahon ni Hippocrates hangtod sa tungatunga sa ika-19 nga siglo.

Bisan pag nalangan ang medikal nga pag-uswag tungod sa patuotuo ug tradisyon, ang debotadong mga doktor nagkugi aron pagdiskobre sa mga hinungdan sa mananakod nga mga sakit ug sa pagtambal niana. Anaa sa ubos ang pipila ka hinungdanong kalamposan nga ilang nahimo.

◼ Buti. Sa 1798, si Edward Jenner malamposong nakagamag bakuna alang sa buti. Sulod sa ika-20ng siglo, ang mga bakuna napamatud-ang epektibo sa pagsanta sa ubang mga sakit, sama sa polyo, yellow fever, tipdas, ug rubella.

◼ Tesis. Sa 1882, nailhan ni Robert Koch ang bakterya sa tesis ug naugmad ang usa ka pagsusi sa maong sakit. Mga 60 ka tuig sa ulahi, nadiskobrehan ang streptomycin, nga usa ka epektibong antibiotiko sa pagtambal sa tesis. Kining drogaha napamatud-ang mapuslanon usab sa pagtambal sa bubonic plague.

◼ Malarya. Sukad sa ika-17ng siglo paunahan, ang kinina​—nga gikuha gikan sa panit sa kahoyng cinchona​—maoy nakaluwas sa milyonmilyong nasakit ug malarya. Sa 1897, nailhan ni Ronald Ross ang Anopheles nga mga lamok ingong mga tigdala sa sakit, ug ang pagpatay sa lamok sa ulahi gipasiugda aron makunhoran ang pagkamatay diha sa mga nasod sa tropiko.

[Mga hulagway]

Zodiac nga tsart (ibabaw) ug pagkuhag dugo gikan sa kaugatan

[Credit Line]

Both: Biblioteca Histórica “Marqués de Valdecilla”

[Mga hulagway sa panid 3]

Karong adlawa, ang mogimaw pag-usab nga mga matang sa tesis mopatayg mga duha ka milyong tawo kada tuig

[Credit Lines]

X ray: New Jersey Medical School–​National Tuberculosis Center; man: Photo: WHO/Thierry Falise

[Hulagway sa panid 4]

Usa ka kinulit nga Aleman, nga gikan sa petsang mga 1500, naghulagway sa usa ka doktor nga nagsul-ob ug tabon sa nawong aron mapanalipdan batok sa Black Death. Ang sungo dunay pahumot

[Credit Line]

Godo-Foto

[Hulagway sa panid 4]

Ang bakterya nga maoy hinungdan sa bubonic plague

[Credit Line]

© Gary Gaugler/Visuals Unlimited