Pagpaniid sa Kalibotan

Ang Hinungdan sa mga Paghuot sa Trapiko

Nahibulong ka na ba kon nganong human sa taudtaod nga hinayng pagpadagan, sa kalit lang ikaw makapadagan sa normal nga gikusgon nga dili na magtagad sa hinungdan sa kalangan? “Dunay naobserbahang mga hinungdan sa kalisdanan sa paghinay sa dagan sa trapiko bisan kon walay aksidente o libaong nga dalan,” matod sa The Wall Street Journal. “Ang mga sakyanan molihok nga sama ra gayod sa mga molekula sa usa ka gas.” Bisan ang daklit nga pagmenor sa dagan magpahinabog “compression wave” nga mopaatras ug diyutay sa sakyanan, mao nga ang mga sakyanan sa luyo momenor usab. “Sa usa ka banabana, walay nakitang hinungdan sa  75 porsiyento nga mga paghuot sa trapiko,” matod sa mantalaan. “Ang hinungdan niini nahitabo ug nawala daghang oras na ang miagi, apan ang mga epekto niini anaa gihapon.” Ang pagpangitag laing mga ruta aron makalikay sa huot nga mga trapiko tingali mosaler kon ang siyudad medyo luag pa sa mga sakyanan. Apan inigkapuno na sa mga kalye ug ang ubang mga drayber mao say gihimo, “ang tsansa sa pagpangitag luag nga dalan susama ra sa pagpili ug kinapaspasang linya nga gawasanan diha sa groseriya,” nag-ingon ang artikulo. “Ang relaks nga mga drayber dali rang makapahiuyon kay sa mga drayber nga maningkamot pag-ayo sa pagpangitag kinapaspasang ruta.”

Temprano nga Pagkagiyan sa Panigarilyo

“Ang unang pagpanigarilyo mahimong igo na aron magiyan ang usa ka tin-edyer,” nagtaho ang National Post nga mantalaan sa Canada. “Ang talagsaong mga kaplag nagsupak sa kaylap nga panglantaw bahin sa pagkagiyan sa panigarilyo nga gituohang usa ka hinay nga proseso nga mahitabo lamang human sa daghang tuig nga kusog nga pagpanigarilyo.” Sa usa ka pagtuon sa 1,200 ka tin-edyer nga halos unom ka tuig, nakaplagan sa mga tigdukiduki nga “ang pisikal nga pagkagiyan mas puwersado pa kay sa pagpig-ot sa isigkaingon, bisan niadtong panagsa lang manigarilyo,” nag-ingon ang mantalaan. Sumala sa pagtuon, “ang mga simtoma sa pagkagiyan sa panigarilyo makita diha sa daghang tigpanigarilyong mga batan-on tali sa unang pagpanigarilyo ug sa pagsugod sa adlaw-adlaw nga pagpanigarilyo.” Ang mga tigdukiduki nag-ingon nga ang mga kampanya batok sa pagpanigarilyo angayng ipasibo dili lamang sa pagtabang sa mga batan-on nga makasukol sa pagpig-ot sa pagpanigarilyo kondili sa pagtabang usab sa mga tigpanigarilyo nga mabuntog ang ilang pagkagiyan.

Posible ba nga Mahimong Hinlo Kaayo?

Ang dugay nga pagkaligo diha sa init nga ligoanan inigkagabii maoy gikalipayang batasan sa daghang tawo. Apan, “ang sobrang pagpanghinlo magpahinabog daghang sakit sa panit,” nagpasidaan ang mantalaang The Daily Telegraph sa Australia. “Ang mga tawo magsigeg kaligo nga dugay kaayo ug manghaplas sa ilang panit ug sayop nga matang sa mga produkto.” Ang dermatologo nga si Dra. Megan Andrews misaysay: “Kitang tanan buot mobating hinlo kaayo apan ang tinuod, ang pagbating hinlo kaayo nagpasabot nga nadaot na ang imong panit . . . Mobatig kapresko ang mga tawo apan ilang gidaot ang ilang panit.” Ngano? Tungod kay ang sobrang mga batasan sa pagkaligo “makabanlas sa natural nga mga lana [sa imong panit], nga makadaot sa gigming nga mga organismo nga nagpanalipod sa imong panit ug ang kinadak-ang organo sa lawas lagmit makaagom sa gagmitoy nga mga likiliki ug mga uwat,” nag-ingon ang mantalaan, nga nagpunting nga ang ugang klima sa tingtugnaw “maoy panahon nga ilabinang kabalak-an.” Si Andrews nagrekomendar nga kas-a lang maligo sa usa ka adlaw ug dili dugay.

Makadaot nga Tambag

“Hangtod sa katuigang 1970 ang kadaghanang mga balangay sa Bangladesh ug Kasadpang Bengal [India] mahimong nagkalot lamang ug magbaw nga mga atabay, o nagtimba ug tubig gikan sa mga lim-aw o mga suba​—ug kanunayng nag-antos sa kolera, suka-kalibang ug uban pang mga sakit nga makuha gikan sa tubig,” nag-ingon ang The Guardian Weekly. “Dayon ang HK nagtambag sa mga tawo nga maghimo ug ‘mga atabay ginamit ang tubo’ ngadto sa mga water aquifer (buhaghag nga kabatoan nga giagosan ug tubig) alang sa hinlo, walay-kagaw nga tubig.” Halos 20 milyones ka atabay ginamit ang tubo ang gikalot sa Bangladesh, Vietnam, Laos, Burma (karon Myanmar), Thailand, Nepal, Tsina, Pakistan, Cambodia, ug Kasadpang Bengal, India. Bisan pa niana, daghang tubo sa atabay misangko sa mga linugdang nga dunay arsenic (makahilong substansiya) nga nahimutang sa ilalom lamang sa water aquifer. Ang resulta mao ang pagkahilo gumikan sa arsenic sa gilapdon nga gitawag sa World Health Organization nga “ang kinadak-ang dinaghan nga pagkahilo sa usa ka populasyon sa kalibotan sa kasaysayan.” Mga 150 milyones ka tawo ang nanginom sa maong hugaw nga tubig sulod sa miaging bayente ka tuig. Ang grabeng mga kaso sa pagkahilo gumikan sa arsenic mikabat sa 15,000 sa Bangladesh lamang. Ang mga tawo sa maong mga lugar, mga kagamhanan, ug ang HK nagtimbangtimbang sa mga kapilian, apan ang mapuslanong pamaagi sa pagsulbad sa maong kahimtang pangitaonon pa.

Pasidaan Batok sa Paghikog sa mga Bata

“Otsenta porsiyento sa mga batang misulay sa paghikog o naghikog na nagpahibalo niini nga binaba o pinaagig sulat mga adlaw o mga bulan pa nga abante,” nagtaho ang mantalaang Milenio sa Mexico City. Ang pangunang mga hinungdan kon nganong ang mga menor de edad mawad-an sa ilang tinguha nga mabuhi mao ang dili maayong pagtratar (pisikal, emosyonal, o binaba), pag-abuso sa sekso, pagkabungkag sa pamilya, ug mga suliran maylabot sa eskuylahan. Sumala kang José Luis Vázquez, usa ka sikyatrista sa Mexican Institute of Social Security, ang kamatayon komon na kaayo diha sa telebisyon ug sa mga pelikula, mga dula sa video, ug mga basahon nga ang mga bata nakabatog sayop nga ideya bahin sa bili sa kinabuhi. Siya midugang nga 15 sa matag 100 ka bata tali sa otso ug diyes anyos naghunahuna sa paghikog ug tali kanila, 5 porsiyento ang milampos sa paghunos sa ilang kinabuhi. Ang mantalaan nagrekomendar nga magpakabana sa dihang ang mga bata maghisgot sa paghikog, inay isalindot lamang kini ingong panghulga o pagsulay aron sila tagdon. Kini nagdugang: “Ang mga ginikanan kinahanglang mogugol ug panahon ug makigdula sa ilang mga anak, dili gayod putlon ang komunikasyon, ug kanunayng magpakitag gugma kanila.”

Ang Kapungot Makadaot Kanimo

Sumala pa kang Valentina D’Urso, magtutudlo sa sikolohiya sa Padua University sa Italya, “nagkadaghan ang mga panghitabo sa kapungot sa atong katilingban, apan kini magpahinabog makadaot nga mga epekto sa organismo.” Mokurog ang kaunoran, mopaspas ang pagpitik sa kasingkasing ug pagginhawa, ug matensiyon ang lawas. Ang kasuko makadaot usab sa katakos sa usa ka tawo sa pagpangatarongan ug makapamenos sa pagkontrolar sa iyang mga lihok. “Magmaandam kita sa pag-atubang sa mga kahimtang nga makapasuko kanato . . . Magmakalmado sa pag-ingon dayon ug ‘dili ko gustong masuko,’ ug kita magkinabuhing mas maayo,” sugyot pa ni D’Urso.

Napit-osang mga Doktor

Ang Canadian Medical Association di pa dugayng nagsurbi sa 2,251 ka doktor sa tibuok nasod ug “nakakaplag nga 45.7 porsiyento kanila anaa sa grabeng kaluya, nga maila tungod sa emosyonal nga kakapoy, pagkamatahapon ug mga pagbati sa pagkadi-epektibo diha sa ilang trabaho,” nag-ingon ang mantalaang Vancouver Sun. Sumala kang Dr. Paul Farnan, koordinetor sa British Columbia Physician Support Program, ang mga kahimtang nga nakaamot sa kapit-os sa daghang doktor naglakip sa gibati nilang kalisod sa pagpangitag mga kapuli sa dihang buot nilang magbakasyon, tuman ka daghang tawag sa mga pasyente gikan sa gawas, ug sobra ka daghang trabaho sa pag-atiman sa mga papeles. Gidasig ni Dr. Farnan ang napit-osang mga doktor sa pagbalanse sa ilang kinabuhi pinaagi sa paggugol ug panahon uban sa ilang mga pamilya ug paglangkit sa ilang kaugalingon sa mga kalihokan nga makahatag ug emosyonal ug espirituwal nga katagbawan.