Usa ka Liso nga Magpaanod-anod sa Kadagatan

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Britanya

NAGLAKAWLAKAW ko sa balasong baybayon sa sidlakang bahin sa Inglaterra diin nagkatag ang mga lusay ug gapnod sa dihang sa kalit lang nakakita ko ug usa ka talagsaon nga gamayng bato. Gipunit ko kini. Kini hamis ug kapehon ug kolor​—apan dili kini gamayng bato! Unsa man diay kini? Usa ka matang sa balatong nga naanod gikan sa tropiko, nga kasagarang gitawag nga balatong sa dagat. Sa unsang paagi kini nakaabot didto?

Gigikanan sa Balatong sa Dagat

Kining maong balatong, sa pagkatinuod, maoy liso sa higanteng legume, nga gitawag ug liana. Ang The Concise Oxford Dictionary naghubit sa “liana” ingong “lanotong bagon nga magbitay gikan sa mga kakahoyan, ilabina sa tropikanhong bagang kalasangan.” Ang mga gaway niini mokatay sa kahoy—usahay moabot ug 30 metros ibabaw sa salog sa lasang. Daghan kining tanoma ubay sa mga baybayon ug mga suba sa sentral ug kasadpan nga Aprika, Colombia, West Indies, ug Sentral Amerika. Sa Costa Rica, diin ang mga unggoy nga nagpuyo sa kakahoyan mokabyon niini sa pagbalhinbalhin ngadto sa lainlaing mga tuktok sa kahoy, kini nailhan ingong hagdanan sa unggoy.

Nga ang gisangkaron maoy unom ka sentimetros, ang liso mosugod pagtubo diha sa dakong bayanan nga magbitay gikan sa gipuy-an niining kahoy. Kining dakong bayanan sa liso moabot ug duha ka metros ang gitas-on. Kini adunay linginong mga seksiyon nga may liso ang matag usa. Nabahinbahin kini sa usa ka nipis nga tudling sama sa sambag. Sama sa daghang komon nga mga balatong, sa dihang ang bayanan sa liso unang maporma, kini maoy lumoy ug berde. Apan sa dihang mahinog na kini, ang bayanan mogahi, nga mouga ug mobug-at. Kini usab mahimong kapehon ug kolor ug magsugod sa pagkahimong lanoton.

Sa ngadtongadto, tungod kay mibug-at na kini, ang bayanan sa liso mahulog ngadto sa suba o dagat. Samtang magpaanod-anod ang bayanan, ang matag seksiyon niini mabungkag. Karon ang matag liso uban sa putos nga nanalipod niini magsugod sa pagbiyahe. Ang ubang mga liso mahimong masangit ug motubo diha sa lapok ubay sa tampi sa suba. Apan, daghan ang maglutawlutaw paubos sa suba, usahay mopanaw ug gatosan ka kilometro paingon sa bokana. Kon ang liso mahiagi sa usa ka grupo sa mga isla, mahimong madala kini sa sulog ug idagsa kini ngadto sa haduol nga baybayon.

Biyahedor sa Kalibotan

Unsay mahitabo sa liso nga maglutawlutaw sa dagat? Ang putos nga nanalipod niini inanay nga madunot, ug ang liso mahulog. Nan mounlod ba  kini? Dili, tungod kay kini dili matuphan ug tubig. Molutaw kini tungod sa lungag sa sulod nga adunay hangin nga gipahinabo sa pagkuyos sa cotyledon, usa ka bag-ong turok nga dahon sa sulod sa liso. Tungod sa kahibulongang mekanismo nga gidisenyo aron kini mabuhi, kining pormag-kasingkasing nga liso makabiyahe diha sa dagat nga dili maunsa sulod sa daghang bulan, bisan mga tuig, sa dili pa kini idagsa ngadto sa halayong baybayon.

Sa unsang paagi ang liso makaabot sa halayong mga lugar sama sa British Isles, Scandinavia, ug ubang dapit sa Kasadpang Uropa? Sulod sa daghang siglo kining maong mga liso magpaanod-anod sa mainit nga sulog gikan sa Gulpo sa Mexico aron makatabok sa Atlantiko. Gani, milyonmilyon niining maong mga liso kanunayng magpaanod-anod sa mga sulog sa dagat sa tibuok globo!

Kini bang maong liso moturok pa human nianang dugay ug peligrosong panaw? Aw, sulayi paghilhil ang gawas nga bahin sa putos niini ginamit ang limbas o gabas, labing maayo duol sa hilum, ang ulat diha sa liso nga nagtimaan sa bahin diin kini nagtapot sa bayanan sa liso. Dayon itisok ang liso diha sa kaang, bisbisi kini, ug painiti sa adlaw. Lagmit nga moturok kini.

Apan, unsay kasagarang mahitabo sa usa ka liso nga madagsa ngadto sa kabaybayonan sa mas bugnawng mga klima sa Uropa nga dili angayan sa kinaiyanhong pagturok niini? Ang tawo nga makakita niini mahimong magtipig niini ingong handomanan, apan daghang liso ang gikolekta ug gibaligya ingong mga dayandayan, usahay gikombinar sa mga kinhason o lobitos aron himoong nindot nga mga kuwentas. Kadtong kinanindotag porma sa kasingkasing gipabilhan pag-ayo sa mga tigkolekta.

Ang mga taga-Amihanang Uropa naggamit sa pormag-kasingkasing nga mga liso​—ug sa mas rektanggulo ug porma nga liso sa susamang espisye—​sa paghimog mga sudlanan sa pinolbos nga tabako, bayanan sa posporo, ug mga laket. Sa Inglaterra ang maong mga liso gigamit ingong mga dulaan nga paakpaakon sa mga batang nagngipon. Ang mga marinero kasagarang naggamit sa mga liso ingong mga anting-anting, nga mangatarongan nga kon ang mga liso moturok gihapon human nianang dugay ug peligroso nga mga panaw latas sa kadagatan, mapanalipdan usab niini ang mga tag-iya niini.

Busa sa sunod higayon nga maglakawlakaw ka sa baybayon, susiha pag-ayo ang mga lusay ug gapnod. Basin makakita ka sad ug liso nga nagpaanod-anod sa kadagatan.

[Hulagway sa panid 23]

Ang nagbitay nga bayanan sa balatong sa dagat mahimong moabot ug duha ka metros

[Credit Line]

Courtesy Jean-Jacques Segalen/ Barbadine.com

[Hulagway sa panid 23]

Mga kuwentas nga hinimo sa mga balatong sa dagat