Usa ka Handomanan sa Gamhanang Imperyo sa Roma

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA ALEMANYA

Unsa man ang may edad nga kapig 1,900 ka tuig, nga ang gitas-on maoy kapig 500 ka kilometros, ug usa sa labing talagsaong mga monyumento sa kasaysayan sa Imperyo sa Roma diha sa Sentral Uropa? Ang tubag: ang limes. a

ANG limes mao ang katibuk-ang ngalan sa serye sa mga kuta nga tinukod sa mga Romano sa pagsingkamot nga mapanalipdan ang ilang amihanang utlanan batok sa mga tribo sa Alemanya. Karong adlawa ang maong mga kuta nagpamatuod sa gahom sa karaang Imperyo sa Roma.

Ang orihinal nga kahulogan sa Latin nga pulong limes maoy ‘ginama-sa-tawo nga agianan nga motadlas sa usa ka teritoryo, nga magbahin niana sa duha.’ Ang limes gigama ingong usa ka agianan, o karsada. Sa sinugdan wala kana buhata aron mahimong utlanan. Hinunoa, pagkahuman niana, ang limes ngadtongadto nahimong utlanan. Ang paggama niana nagtimaan sa usa ka makapaukyab nga kausaban sa kasaysayan sa Imperyo sa Roma.

Nganong Gigama ang Limes?

Ang mga tribo sa Alemanya sa pikas nga bahin sa amihanang utlanan sa Imperyo sa Roma​—usa ka rehiyon nga usahay gitawag nga barbaricum​—mabatokon sa Roma. Nianang dapita, ang mga tribo sama sa Chatti kanunay nga mohimog kalit nga mga pag-atake sa dapit sa utlanan. Ang Chatti maoy mabangis nga mga manggugubat, busa ang militar nga kampanya batok kanila mahimong gastoso.

Imbes mosulay sa pagsulong sa barbaricum, gitukod sa Romanong kasundalohan ang limes tadlas niana, nga nahimong hiktin nga agianan hangtod sa usa ka seksiyon tali sa mga subang Rhine ug Danube agi sa teritoryo nga  wala pa mabihag. Sa pipila ka dapit, nagama ang maong agianan pinaagi sa pagpuril sa bagang kakahoyan. Kadto gipatrolyahan ug mga sundalo, busa dili peligroso ang pag-agi didto sa mga tigbiyahe.

Sa sinugdan, gigama sa mga Romano ang lapad lang nga agianan sa tawo. Ngadtongadto, gigama ubay sa dalan ang gama-sa-kahoy nga mga torre nga may igong luna alang sa mga sundalo. Gitukod ang matag torre nga makita ra ang sunod nga torre. Sa daplin sa karsada, gipatindog usab ang 2.7 metros nga alad sa talinis nga mga ugsok. Pipila ka tuig sa ulahi, gitukod ang gama-sa-yuta nga bungdo ug trinsera. Sa pipila ka dapit, gidugang ang bato nga mga paril ug mga bantayanang torre.

Sa hilit nga mga dapit, gitukod ang dugang mga kuta aron mapuy-an sa mga sundalo. Sa kataposan, pagka-ikatulong siglo K.P., mikapin nag 500 ka kilometros ang gitas-on sa limes nga utlanan sa Alemanya. Kadto naglakip sa 60 ka dagkong kuta ug ubay-ubay ka gagmayng mga kuta. Dugang pa, nagpatrolya ang mga guwardiya sa utlanan gikan sa labing menos 900 ka bantayanang torre. Nag-ingon ang uban nga kadto tagutlo ka andana, nga abot sa 10 metros ang gihabogon.

Artipisyal nga Utlanan

Busa, ang nagsugod nga usa ka agianan sa tawo tadlas sa yuta sa kaaway nahimong usa ka artipisyal nga utlanan. Ang limes nga utlanan molapas pa sa Alemanya hangtod sa ginganlan karon nga Netherlands, abot sa baybayon sa Amihanang Dagat. Ug sa giokupar-sa-Roma nga Inglaterra, gitukod ang Hadrian nga Paril ug ang Antonine nga Paril aron panalipdan ang utlanan batok sa Caledones nga mga tribo nga nagpuyo sa ginganlan karon nga Scotland.

Ang katuyoan sa limes nga utlanan dili gayod aron bug-os masirado ang utlanan. May mga ganghaan nga gitukod aron ang katawhan sa barbaricum makatabok sa limes paingon sa Romanhong mga probinsiya sa Rhaetia ug Germania Superior. Kadto mihatag ug kahigayonan aron ang mga tawo magkanegosyohay.

Ang limes naghatag ug ebidensiya bahin sa usa ka dakong kausaban sa Romanhong  polisa. Si T. W. Potter nagsulat: “Sa opinyon sa mga Romano, sulod sa daghang siglo ang ideya nga ang imperyo magbaton ug tino nga mga utlanan maoy halos imposible.” Busa ang utlanan maoy timaan sa “sinugdanan sa dakong kausaban sa polisa, gikan sa pagpahalapad ngadto sa pagbutang ug mga limitasyon.”

Unsa ka Dako ang Nabilin?

Pagka-ikatulong siglo, misugod ang dugay, inanay nga pagkadaot sa imperyo. Sa kadugayan gibiyaan sa kasundalohan ang limes nga utlanan. Naguba ang mga kuta; ang mga bato ug mga kahoy gilangkat ug gigamit sa laing paagi. Sa wala madugay ang utlanan sa usa sa labing gamhanang mga imperyo sa kalibotan nga naglungtad sukad natabonan sa mga tanom ug gipasagdan ug inanayng nahikalimtan.

Hinuon, sa kataposan sa ika-19ng siglo miusbaw ang interes sa kasaysayan sa Roma ug sa tradisyon sa Alemanya. Sukad niadto, giayo ang mugbong mga seksiyon sa trinsera, bungdo nga yuta, ug paril, ingon man ang pipila ka kuta ug bantayanang torre. Bisan pa niana, adunay dagkong mga seksiyon nga wala pa maayo, ug lugos kanang mailhan.

Usa sa labing maayong natukod pag-usab nga mga kuta mao ang Saalburg sa rehiyong Taunus, mga 40 kilometros gikan sa sangang buhatan sa mga Saksi ni Jehova sa Alemanya. Ang kuta may sukod nga 147 por 221 metros ug gilibotag kanal ug bato nga paril nga may mga bantayanang  torre. Sa sinugdan gipuy-an kanag mga 500 ka sundalo. Sa sentro sa kuta mao ang labing hinungdanong tinukod, ang hedkuwarter o ang principia.

Anaa sa luyo sa principia ang usa ka sagradong kahon diin gitagoan ang ensignia, o estandarte. Ang pulyetong Limeskastell Saalburg (Limes Fort Saalburg) nag-ingon: “Ang sagradong kahon alang sa estandarte gipahinungod ngadto sa mga diyos nga patron sa Imperyo sa Roma ug sa pagsimba sa emperador. Sa maadlaw ang usa ka guwardiya magmartsa sa atubangan niana.” Busa, ang pag-ayo sa limes nagpamatuod nga ang relihiyon adunay bahin sa militar nga kinabuhi.

Sukad sa pagkaayo niini, ang limes nga utlanan nahimong popular nga talan-awon sa turista. Sa daghang dapit ang ruta nga gisubay sa limes karon maoy agianan sa mga magbabaktas. Kon moduaw ka sa Alemanya, dili ba maayo nga imo kining tan-awon ? Ikaw makakita unyag usa ka talagsaong handomanan nga sa madugay o madali, bisan ang labing gamhanan nga tawhanong imperyo mous-os ug mahanaw.

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 15]

ANG KINABUHI SA USA KA SUNDALONG ROMANO

Ang Romanong kasundalohan gilangkoban ug mga legionnaire, nga mga lungsoranong Romano, ug tigsuportar nga mga tropa (auxilia), nga girekluta gikan sa mga katawhang nabihag sa imperyo. Ang kinagamyang yunit sa kasundalohan mao ang contubernium, nga gilangkoban ug mga napulo ka sundalo nga nag-ipon sa pagpuyo. Ang napulo ka contubernia gidumala sa usa ka opisyal, ang senturyon. Ang 60 ka senturyon naglangkob sa usa ka lehiyon, nga may katibuk-ang gidaghanon nga mga 4,500 ngadto 7,000 ka sundalo.

“Ang kasundalohan kinahanglang pakan-on pag-ayo,” matod ni Napoléon Bonaparte. Ang Roma dugay nang nakaila sa maong kamatuoran una pa si Napoléon makaila niana ug iyang gipakaon ug maayo ang iyang mga tropa. “Ang kasundalohang Romano wala gayod morebelde tungod sa dili-maayong kaon,” mikomento ang Archäologie in Deutschland. Sa pagkamatuod, “sa pipila ka bahin sa Romanhong kalibotan, ang pagkaon sa mga tropa mas maayog kalidad kay sa iya sa mga sibilyan.”

Ang matag-adlaw nga rasyon gilangkoban ug preskong karne, prutas, utanon, tinapay nga trigo, ug lana sa olibo. Bisan pa niana, ang mga sundalo dili pinatumanan sa gusto. “Walay kapeteriya ang Romanong kasundalohan,” patin-aw sa magasin sa itaas. Ang matag contubernium maoy magluto sa pagkaon alang sa mga sundalo nga sakop sa maong grupo.

Human sa 25 ka tuig nga pagserbisyo ingong sundalo, ang usa ka Romanong sundalo pasidunggan sa iyang paggawas sa serbisyo ug, isip pag-ila sa iyang serbisyo, hatagan ug salapi o lote. Hatagag Romanhong pagkalungsoranon ang auxiliary nga sundalo ug ang iyang mga anak. “Alang sa daghang lalaki, ang pagserbisyo sa Romanong kasundalohan maoy labing dali nga paagi aron mahimong Romanhong lungsoranon,” nagtaho ang librong Der Limes zwischen Rhein und Main (Ang Limes Tali sa Rhine ug Main).

[Mapa/Mga hulagway sa panid 16, 17]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

GIAYO NGA LIMES SA ALEMANYA

–– Limes nga utlanan

Weisbaden

Alad ug bato nga bantayanang torre

Butzbach

Bantayanang torre nga may kahoyng mga sagbayan ug bungbong nga yuta

Weissenburg

Amihanang ganghaan sa usa ka kuta nga bato

Saalburg

Usa sa labing maayong pagkaayo nga mga kuta

Rainau

Kahoy nga torre ug alad

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.