Usa ka Talagsaong Taytayan nga Nakapausob sa Usa ka Isla

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Canada

NAHIMUTANG sa Gulpo sa St. Lawrence sa Baybayong Atlantiko sa Canada mao ang malunhaw, samag sudlay nga bulan ang porma nga Prince Edward Island, ang kinagamyang probinsiya sa Canada. Si Jacques Cartier, nga usa ka Pranses nga eksplorador sa ika-16 nga siglo, nagbatbat niini ingong “labing nindot nga yuta nga lagmit makit-an.” Mapinanggaong ginganlan sa 130,000 ka molupyo kini nga ang Isla, ang Prince Edward Island nabantog tungod sa mahinlong mga lapyahan, sa mga patatas nga gitanom diha sa tabunok, pulahong yuta, ug sa mga banagan nga masikop sa kabaybayonan niini. Kapin sa usa ka siglo human moanib ang isla sa Dominion of Canada niadtong 1873, kini nagtukod ug dili-matarog nga koneksiyon sa dakong-yuta​—ang talagsaon nga Confederation Bridge. Unsay epekto sa maong taytayan diha sa isla ug sa katawhan niini?

Gamay rang dagat ang nag-ulang sa Prince Edward Island ug sa dakong-yuta, nga mga 13 lang ka kilometros ang gilapdon sa labing hiktin ug labing mabaw nga bahin niini. Bisan pa niana, ang gitas-ong 300 ka kilometros nga Northumberland Strait maoy hinungdan nga gibati sa mga taga-isla nga sila nagpuyo sa usa ka talagsaong dapit, kinsa nagmahal sa ilang kasaysayan, napanunod nga agrikultura, ug sa pagkamalinawon sa ilang samag-paraiso nga isla.

Niadtong Nobyembre 1996 nawagtang ang maong pagkanalain sa dihang gipahimutang ang kataposang seksiyon sa Confederation Bridge. Ang taytayan  opisyal nga gibuksan niadtong Mayo 31, 1997. Sukad niadto, ang mga molupyo sa isla ug mga bisita makatabok na sa mga 12 minutos sa hikting dagat pinaagig kotse, sa ingon padayong makatabok ngadto sa dakong-yuta sa tibuok tuig.

Apan unsay makapadani sa mga tawo niining nahilit nga isla? Alang sa daghan ang tubag mao ang usa ka librong may ulohang Anne of Green Gables! Tinuod gayod, ang awtor nianang bantog nga libro, si Lucy Maud Montgomery (1874-1942) maoy taga-Cavendish, diin ang iyang balay nagbarog gihapon. Kada ting-init, magpanon pagduaw ang kapig 200,000 ka turista.

Nganong Giisip nga Talagsaon ang Maong Taytayan?

Sa tibuok kalibotan adunay daghang talagsaong mga taytayan nga ang arkitektura gikahibulongan sa atong modernong panahon. Busa, nganong kini nga taytayan angayng isipong linain? Kini dili gayod labing taas nga taytayan sa kalibotan, apan kini nangangkon nga sa tingtugnaw “maoy labing taas nga taytayan ibabaw sa katubigan nga naputos sa yelo.”

Halos sa tanang panahon, ang Northumberland Strait mapunog yelo sa lima ka bulan nga tingtugnaw, busa ang maong taytayan gidisenyo nga makaagwanta nianang kusog nga hangin ug daotang kahimtang sa panahon. Sa dakong-yuta, ang taytayan nagsugod sa Jourimain Island, New Brunswick. Gikan dinha kini motadlas sa Northumberland Strait ug mosangko sa habagatan-kasadpan nga batoong baybayon sa Prince Edward Island, nga duol sa gamitoyng balangay sa Borden. Maikag ka bang makasinati sa pagmaneho tadlas niining 11-metros nga gilapdon, duhag-agianan nga haywey? Ang pagbaktas ug pagbisikleta diha sa taytayan wala itugot, busa adunay tagana sa pagpasakay sa mga magbabaktas ug mga siklista aron makatabok niana. Sa labing habog nga seksiyon niini, ikaw anaa sa mga 60 ka metros ibabaw sa tubig, sama ka habog sa 20-andana nga tinukod. Nganong habog kaayo kini? Kini mopaposible sa mga barkong naglawig sa pag-agi sa sentro nianang hikting agianan sa dagat.

Pagtukod nga Gihunahuna ang Kalikopan

Ang ingon ka dakong proyekto naglangkit ug komplikado nga plano sa insyurans ug sa dakong pagplano may kalabotan sa kalikopan sa pagpanalipod sa kahikayan sa kahayopan ug mga tanom sa palibot. Gikabalak-an pag-ayo ang epekto sa pagtukod sa taytayan diha sa pag-agi sa yelo sa maong hikting tubig sa tingpamulak. Ang pagkapondo sa yelo mahimong makaapekto sa mga linalang sa mamala ug sa dagat ingon man sa industriya sa pangisda. Bisan ang kinalot gikan sa ilalom sa dagat gibalhin ngadto sa piniling mga lugar kay gilaoman nga mamugna ang bag-ong mga puy-anan sa banagan.

Ang tumbagang mga salipod sa yelo nga pormag cone nga gibutang tupong sa tubig diha sa matag usa sa mga haligi sa taytayan maoy mahinungdanon. (Tan-awa ang dibuho, panid 18.) Unsay katuyoan niana? Inigdasmag sa gianod nga yelo sa salipod, ang yelo modailos pataas hangtod kini mabuak tungod sa kabug-at. Unya kini mahulog balik sa sulog ug modailos sa bisan diing kiliran sa haligi sa taytayan. Aron dili mopundok ang yelong gianod agi sa  hikting agianan, ang mga haligi giangkla sa solidong bato mga 250 ka metros ang gintang sa usag usa.

Ang Hagit sa Pag-asembol sa Taytayan

Ang labihan ka dagkong mga seksiyon sa taytayan makapahingangha. Ang upat ka seksiyon sa taytayan maoy (1) usa ka baga nga panukaran sa haligi, nga gibutang sa ilalom sa dagat ibabaw sa naandam nang pundasyon ug moabot sa nawong sa tubig, (2) usa ka haligi sa taytayan, nga gitaod sa panukaran sa haligi, (3) usa ka pangunang parulos, nga gibutang ibabaw sa haligi sa taytayan, ug (4) mga seksiyon sa salog sa taytayan nga itaod sa tunga aron makonektar ang pangunang mga parulos. (Tan-awa ang dibuho sa itaas.) Kapin sa 6,000 ka obrero ang nalangkit sa pagtukod, ug kapig 80 porsiyento sa trabaho gihimo sa baybayon diha sa “dako kaayo nga 60-ektaryang pasilidad alang sa konstruksiyon sa taytayan.” Unya ang matag seksiyon sa taytayan gidala gikan sa pasilidad sa mamala ngadto sa dapit sa dagat ug giasembol sa dagat.

Ang usa ka nahuman nga parulos may sukod nga 192 metros sa tumoy ug tumoy. ‘Sa unsang paagi mabalhin ang ingon ka dakong butang?’ tingali mangutana ka. Pinaagi sa paggamit ug transporter. Ang pagtan-aw kon sa unsang paagi moobra ang transporter magpahinumdom kanimo sa usa ka hulmigas nga magpas-an ug butang nga pilopilo ang kadako kay sa gidak-on niini. Ang matag parulos motimbang ug 7,500 ka tonelada, pagkabug-at kaayo niana nga alsahon! Samtang kini moaginod ubay sa aserong riles sa katulinong tulo ka metros matag minuto, ang transporter dili makadaog sa bisan unsang lumba. Dili katingalahang ang duha ka transporter nga gigamit gianggaang Bao ug Banagan!

Sanglit ang maong “mga hulmigas” o transporter moandar lamang sa mamala, gigamit ang 102-metros nga naglutawng crane nga gimontar sa duhag-lawas nga barkobarko. Usa ka tigtaho nagbatbat niana ingong “butang nga maot ug dagway, nga may taas kaayong liog ug labihan kadagkong mga tiil” apan adunay “kaambong sa usa ka swan.” Kini nga barkobarko, nga gitukod sa sinugdan niadtong 1990 alang sa trabaho sa taytayan tali sa mga isla sa Funen ug Zealand sa Denmark, gipatakdo pag-usab ug gidala gikan sa Dunkerque, Pransiya. Katingalahan, kining tig-alsag bug-at nga barkobarko “makaalsa sa katumbas ug 30 ka Boeing 737 nga mga ayroplano ug mahanasong makaandar  diha sa lawod sama sa usa ka makutihong siruhano.” Nga giniyahan ug global positioning system nga gibase sa satelayt, kini tukmang nagpahimutang sa pangunang mga parulos ug sa tanang ubang seksiyon nga walay duha ka sentimetros ang gintang.​—Tan-awa ang hulagway sa panid 18.

Unsay Epekto Diha sa Isla?

Ang bag-ong taytayan maoy usa ka simbolo sa kauswagan. Ugaling, alang sa pipila ang mga pangutana bahin sa umaabot wala pa matubag. Bisan karon, pito ka tuig human sa inagurasyon niini, sayo pa kaayo ang pagtagna kon unsay katibuk-ang epekto sa pagtukod sa taytayan, ilabina diha sa kalikopan. Niadtong 2002 ang usa ka siyentipiko sa banagan mitaho nga ang taytayan daw wala makaapekto sa gidaghanon sa banagan. Siya miingon usab: “Sulod sa miaging lima ka tuig midaghan pag-ayo ang kasag.” Sa unsang paagi ang turismo naapektohan?

Sa dili pa dugay nga yugto, ang turismo miuswag sa “di-katuohan nga 61 porsiyento,” matod sa usa ka taho. Hinuon, ang kadaghanang turista mangabot panahon sa ting-init. Dugang pa, tali sa 1996 ug 2001, halos midoble ang mga gitumod nga manggad. Miuswag usab ang panarbaho. Ang usa ka dili-maayong epekto mao nga daghan niadtong nagtrabaho sa kanhing serbisyo sa lantsa menos na kaayog kita. Ang laing reklamo nga gipahayag sa pipila mao ang taas nga bayranan sa pag-agi sa taytayan. Apan, sumala sa isulti tingali sa pipila, ang kauswagan dili makab-ot nga walay kapildihan.

Ang mas dali nga pag-abot sa dakong-yuta nakapausob ba sa kamadanihon sa isla? Ang pipila nga naggikan sa ubang mga dapit aron makapahimulos sa kamalinawon sa isla basin mahibulong kon makakaplag pa ba silag kaikyasan gikan sa labihan ka puliking kalihokan sa dakong-yuta diha sa wala-matandog nga talan-awon ug mga bukidbukid sa balas sa Abegweit, nga nagkahulogang “duyanan sa mga balod,” ingon sa pagtawag niini sa lumad nga katawhang Micmac.

Tinuod, ang Confederation Bridge maoy talagsaon kaayong buhat. Lagmit bang magduka ang mga tsuper samtang magmaneho tabok sa taytayan? Dili. Ang disenyong gipataas nga S makatabang kanila sa pagpabiling igmat aron malingaw sa pagmaneho. Tingali kining maong taytayan mas motukmod kanimo sa pagduaw niining “Hardin sa Gulpo” ug magpahimulos sa malinawon pa nga pagkinabuhi niini, bisan kon gipabilhan mo o wala ang librong Anne of Green Gables.

[Kahon/Hulagway sa panid 19]

Mga Kalisdanan sa Pagbiyahe sa Tingtugnaw

Ang unang mga lalin nga Uropanhon sa Prince Edward Island sa wala madugay nakadiskobre nga ang lagpad nga nag-irog nga yelo nagseparar kanila gikan sa dakong-yuta sulod sa lima ka bulan kada tuig. Labihang lisora ang pagtabok sa kanunay-mausob nga naglutawng yelo, nga sagad magpundok tungod sa kusog nga huros sa hangin. Segurado, ang mga talawan mahadlok mosulay sa pagtabok sa hikting dagat. Ang maong mga lalin unang misulay sa pagtabok sa dagat sa tingtugnaw niadtong 1775 sakay sa gagmayng mga baroto nga gitaoran ug kahoy nga balsa, nga nagsundog sa mga lumad nga Micmac. Sukad niadto, ang koreyo ug mga pasahero regular nang nagtabok sa dagat sa tibuok nga tingtugnaw, bisan pag “talagsa rang adunay linya sa mga pasahero nga ikag mangarisgar pagsakay sa mga barotong pangyelo,” matod sa librong Lifeline​—The Story of the Atlantic Ferries and Coastal Boats. Si F. H. MacArthur nag-ingon diha sa Maritime Advocate and Busy East: “Doble ang ibayad sa mga babaye aron makasakay kay sila dili man obligado nga mohimog pisikal nga trabaho. Ang mga lalaking pasahero ibugkos sa baroto pinaagig panit nga mga higot, nga magsilbi sa dobleng katuyoan nga mao ang pagbira sa baroto ug pagsanta nga malunod ang mga lalaki kon ugaling aksidente silang mahulog sa tubig. Ang mga baroto 17 ka piye sa gitas-on, 5 ka piye sa gilapdon, nga ang dulong nagyangod sama sa tigpadailos sa kangga. Ang gawas sa baroto giputos ug baga nga lata.” Ang kataposang pagtabok sa maong mga barotong pangyelo gihunahuna nga maoy niadtong Abril 28, 1917, nga human niadto ang gobyerno nakabaton ug usa ka tigbungkag sa yelo nga makalawig latas sa yelo nga sama ka regular ug mas luwas kay sa mga barotong pangyelo.

[Hulagway]

Ang mga barotong pangyelo nagtabok sa Northumberland Strait hangtod sa 1917

[Credit Line]

Public Archives and Records Office of Prince Edward Island, Accession No. 2301-273

[Diagram sa panid 18]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

3 Main girder 4 Drop in span

 

2 Pier shaft

 

Salipod sa yelo

 

1 Pier base

[Mapa sa panid 16]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Prince Edward Island

[Mga hulagway sa panid 17]

Ang Prince Edward Island makadanig ginatos ka libong turista kada tuig

[Hulagway sa panid 18]

Ang HLV Svanen nga nagpahimutang sa usa ka pangunang parulos diha sa usa ka haligi sa taytayan

[Credit Line]

Photo courtesy of Public Works & Government Services Canada and Boily Photo of Summerside

[Mga hulagway sa panid 18, 19]

Ang sentro sa taytayan maoy mga 60 ka metros lapaw sa tubig aron makaagi ang mga barko

[Picture Credit Line sa panid 17]

Tourism Prince Edward Island/John Sylvester