“Sa Dihang Matakboyan, Mameligrong Matakboyan Pag-usab”

SUMALA SA GIASOY NI JOHN MEINTSMA

Tungod sa epektibong mga bakuna ug padayong mga programa sa imyunisasyon, dako kaayog nahimo ang siyensiya sa paningkamot niini sa pagwagtang sa polyo, nga usa ka makapaluya kaayong sakit sa bata. Apan, bisan human sa daghang tuig nga pagkaayo gikan sa sakit nga polyo, ang uban nga naayo sa polyo matakboyan pag-usab, nga mag-antos nianang sakit nga gitawag ug post-polio syndrome (PPS).

TINGALI wala ka pa sukad makadungog bahin sa PPS. Ako usab wala makadungog niini hangtod nga kini mitakboy kanako. Apan aron masabtan ang epekto sa sakit diha kanako, tugoti ako sa pag-asoy kon unsay nahitabo kanako balik sa 1941, sa dihang mga usa ka tuig pa ang akong edad.

Ang akong inahan nakamatikod nga bako ang akong bukobuko nga naglingkod sa akong taas nga lingkoranan. Iya dayon ako nga gipaeksamin sa doktor. Human ako masusi, giingnan sa doktor ang akong inahan, “Ang imong anak dunay sakit nga paralisis sa bata.” a Wala magdugay naparalisar ako gikan sa hawak ngadto sa ubos.

Human sa paghulat ug unom ka bulan, ako naospital. Ang sakit nagbalikbalik sulod sa daghang tuig. Pinaagi sa walay hunong nga pisikal nga terapiya, anam-anam nga naulian ang kalig-on sa akong mga batiis. Sa dihang nag-edad ako ug 14, makalakaw na usab ako. Apan nagpabilin ang ubang mga problema, sama sa pagkadili-makapugong sa pag-ihi. Sulod sa daghang tuig, ako nakaagom ug daghang operasyon, anaa na lang kanunay sa wheelchair, ug napailalom sa mga programa sa pagpauli sa lawas. Bisan pa niana, ang akong wala nga tiil mas gamay ug tulo ka sukod sa sapatos kay sa akong tuo nga tiil, ug ang akong wala nga batiis  mga tres sentimetros nga mubo kay sa akong tuo nga batiis. Sa nag-edad na ako ug 20 nga naulian ako sa makapaulaw nga sakit nga pagkadili makapugong sa pag-ihi. Sa kataposan, ako bug-os nga naayo sa sakit nga polyo​—sa akong hunahuna!

Dayon, sa edad nga 45, nagsugod pagsakit ang akong mga batiis, nga gisundan ug pagkakapoy. Lain pa, ang kaunoran sa akong batiis molihok ug kalit magabii, nga tungod niini maglisod ako sa pagkatulog. Ang mga simtoma wala mohunong; kini misamot hinuon. Handurawa lang ang akong katingala sa dihang nadayagnos ako nga dunay sakit nga PPS​—44 ka tuig human nga nahibaloan sa akong inahan ang akong unang sakit.

Unsa ang Polyo?

Ang polyo maoy usa ka sakit nga mananakod gayod nga gipahinabo sa virus nga mosulod sa lawas pinaagi sa baba ug modaghan sulod sa mga tinai. Human nga maapektohan ang sistema sa nerbiyos, ang virus mopahinabo dihadiha ug bug-os nga paralisis. Sa dihang mopanaw ang virus paingon sa utok ug dayon ngadto sa taludtod, ang unang mga simtoma mao ang hilanat, kakapoy, labad sa ulo, pagsuka, pagtikig sa liog, ug panakit sa mga batiis. Daghang kaugatan sa nerbiyos mohunong sa pag-obra, nga moresulta ug paralisis sa ubang mga kaunoran sa mga bukton, batiis, ug dughan.

Apan ang katakos sa lawas sa pag-ayo sa sakit katingalahan kaayo. Ang mga nerbiyos nga wala maapektohi sa virus magpatubo ug bag-ong “mga ugat-ugat,” nga morag nagtaod ug dugang nga mga linya sa telepono, aron masumpay pag-usab ang naputol nga mga selula sa kaunoran sa dihang naputol ang unang mga nerbiyos. Ang usa ka motor neuron diha sa taludtod magpatubo usab ug mga ugat-ugat, nga magsumpay sa daghan pang mga selula sa kaunoran kay sa gipatubo niini sa sinugdanan, busa nagpausbaw sa kapasidad sa neuron. Ang motor neuron nga kaniadto nagpalihok sa 1,000 ka selula sa kaunoran sa ngadtongadto masumpay pag-usab sa mga 5,000 ngadto sa 10,000 ka selula. Lagmit mao kini ang nahitabo kanako, mao nga ako nakalakaw pag-usab.

Apan, adunay ideya nga gituohan karon nga kapin sa 15 ngadto sa 40 ka tuig, kining mga yunit sa kaunoran sa nerbiyos magsugod sa pagpakitag mga simtoma sa kakapoy tungod kay nasobrahan sa trabaho. Ang PPS maoy usa ka sakit nga magpahinabo sa mga simtoma sa pagsugmat diha sa mga tawo nga naulian sa polyo sa mga tuig nga nangagi. Daghang biktima makasinati ug pagpangluya sa kaunoran, kakapoy, panakit sa mga lutahan ug kaunoran, dali nga tugnawon, ug mga problema sa pagginhawa. Bisag lisod nga makuha ang hustong ihap, ang World Health Organization nagbanabana nga adunay 20 ka milyong tawo ang naulian sa polyo sa tibuok kalibotan. Ang mga ebidensiya karon nagpakita nga 25 ngadto sa 50 porsiyento kanila naapektohan sa PPS.

 Unsay Mahimo Aron Makatabang?

Ang mga tigdukiduki nagsugyot nga ang daan, nasobrahan ug trabaho nga motor neuron kapoyon pag-ayo busa ang pipila sa mga nerve ending mangaputol, nga gumikan niini daghang lanot sa kaunoran dili na makadawat ug mga impulses gikan sa mga selula sa nerbiyos. Aron mohinay kini nga proseso, kinahanglan nga dili pahagoon sa naayo sa polyo ang naapektohan nga mga kaunoran. Ang ubang mga therapist nagrekomendar ug mga gamit nga makatabang, sama sa mga sungkod, lakilaki, kratses, wheelchair, ug mga scooter. Sa akong kaso, kinahanglang lakilakian nako ang akong duha ka batiis ug tiil. Ako dunay pinatuyo pagbuhat nga mga sapatos nga motukod sa akong mga tuhod aron dili ako matumba.

Ang kasarangang ehersisyo ug pagpainat-inat sa kaunoran kinahanglan usab tingali, depende sa kondisyon sa tawo. Ang paglangoy o mga terapiya sa paghulom diha sa mainit-init nga tubig nga kaligoanan maoy maayo kaayong mga paagi aron maulian ang pag-obra sa kaunoran sa kasingkasing ug sa kaugatan nga dili maghago sa mga kaunoran. Kinahanglang mokooperar ang pasyente sa doktor o sa therapist sa bisan unsang programa sa pag-ehersisyo.

Sa mga nangaayo sa polyo, ang pagpahago sa mga neuron sa ngadtongadto modaot sa hustong pag-obra sa pipila ka lanotlanot sa kaunoran. Busa ang nangaayo mawad-an ug kusog o mag-antos pa sa grabeng kakapoy. Ang pagkawala sa kusog mahimong maoy resulta usab sa walay hunong nga panakit o pagsugmat sa sakit. Akong nakita nga ang mga panahon sa pagpahulay maadlaw nakatabang kanako sa pagwala sa gibating kakapoy. Daghang doktor magpasidaan sa ilang mga pasyente nga maghinayhinay sa ilang adlaw-adlaw nga kalihokan inay pugson ang lawas hangtod nga masobrahan sa pagpahago.

Sa akong kaso, ang kanunay nga pagpanakit sa lutahan ug sa kaunoran mao ang kinalisoran nga antoson. Tingali ang uban makaagi ug panakit sa kaunoran ilabina ang mga kaunoran nga ilang gipahago panahon sa ilang naandang ehersisyo adlaw-adlaw. Ang uban mag-antos ug sama sa trangkaso nga panakit sa ilang tibuok kaunoran, duyog sa pagbati ug kakapoy.

Ang sakit moalibyo ug diyutay kon motomar ug medisina nga kontra-panghubag o ubang matang sa tambal. Apan bisan pa sa mga medisina, daghang nangaayo sa polyo mag-antos sa grabeng sugmatsugmat nga panakit. Ang pisikal nga terapiya nga paghulom diha sa mainit-init nga tubig ug pagpaunat-unat sa lawas makatabang. Usa ka tawo nga may sakit nga sama niini kinsa miundang sa iyang propesyon nga tig-anestesya miingon kanako, “Makatindog ako gikan sa wheelchair ug makatabok sa lawak nga munas ginhawa nga paningkamot, apan ang  sakit grabe kaayo, nga ang paningkamot dili makabayad sa sakit nga bation.” Karon, bisan pag motomar ug tambal nga makatabang, dili gayod kalikayan nga kinahanglang molingkod ako kanunay sa wheelchair.

Ang ubang nangaayo sa polyo dili na makapatipas sa dugo gikan sa panit, nga normal nga himoon sa lawas aron ang init sa mga tisyu sa kaunoran magpabilin. Kon ang lawas dili na makahimo niini, ang naapektohang kamot o tiil, mopagawas ug dugang kainit ug mabugnawan. Kon ang kaunoran mabugnawan, mawala ang maayong komunikasyon gikan sa motor neuron ngadto sa kaunoran, ug ang kaunoran dili na moobra ug maayo. Busa, importante nga ipabiling init ang naapektohang kaunoran pinaagi sa pagsul-ob ug dugang sapot nga makapainit sa lawas. Ang uban mogamit ug habol nga dekoryente o botelya nga gisudlan ug mainit-init nga tubig panahon sa tugnawng kagabhion. Makatabang ang paglikay sa bugnaw nga klima. Akong nakita nga kinahanglan ako nga mobalhin sa init-init nga klima.

Ang mga problema sa pagginhawa kasagaran, ilabina niadtong nakaagi ug bulbar polio, usa ka matang sa polyo nga motakboy sa taludtod sa ibabaw nga bahin sa liog ug busa magpaluya sa kaunoran sa pagginhawa. Sa miagi, kining matanga sa polyo nakatukmod sa daghang tawo sa paggamit ug iron lung agig tabang sa pagginhawa. Karon, ang ventilator mahimong gamiton aron matabangan ang naluyang mga kaunoran sa baga. Sa akong bahin, nalisdan ako sa pagginhawa kon ako masobrahan sa kahago. Busa, adlaw-adlaw mogamit ako ug gamayng himan sa pag-ehersisyo sa akong kaunoran sa baga.

Ang mga nangaayo kinahanglang mahibalo sa laing posible nga problema. Dili maayo nga sila magpaopera ug dayon mopauli sa balay niana gihapong adlawa. Si Dr. Richard L. Bruno, sa Kessler Institute for Rehabilitation, miingon: “WALAY NAAYO SA POLYO ANG TUGOTAN SA PAGPAULI SA ADLAW NGA SILA GIOPERAHAN SA BISAN UNSANG KATARONGAN gawas sa kinayanohan nga mga pamaagi nga nagkinahanglan lang ug lokal nga anestesya.” Siya midugang nga ang nangaayo sa polyo mas dugayng maulian gikan sa mga epekto sa bisan unsang mga anestesya ug tingali nagkinahanglan ug dugang mga tambal sa pag-alibyo sa panakit. Ang ilang pag-estar sa ospital mas dugay kay sa ubang mga pasyente. Kon nahibalo pa lang ako niana, malikayan unta  nako ang pag-atake sa pulmonya human sa dili pa dugay nga gamayng operasyon. Maayong hisgotan kining maong mga kabalaka uban sa siruhano ug sa tig-anestesya una pa sa operasyon.

Ang Akong Kinabuhi Karon

Sa dihang makalakaw na ako sa edad nga 14, abi nako ug nasulbad na ang akong problema. Apan, paglabay sa daghang tuig giantos na usab nako ang mao gihapong problema. Alang sa mga nangaayo sa polyo nga sama nako nga gitakboyan ug PPS, ang situwasyon mao, sama sa pagkapahayag sa usa ka magsusulat bahin niana, “sa dihang matakboyan, mameligrong matakboyan pag-usab.” Siyempre, normal lang nga maluya ang imong buot usahay. Bisan pa niana, makalihoklihok gihapon ako ug makaatiman sa akong kaugalingon. Akong nakita nga ang labing maayong medisina kanako mao ang pagbaton ug positibong tinamdan, sa pagpasibo sa nagakausab nga mga kahimtang dihang kini motungha, ug sa pagpabili sa butang nga mahimo pa nako.

Pananglitan, sa dihang nagsugod ako sa bug-os-panahon nga Kristohanong ministeryo mga napulo ka tuig nang milabay, wala pa kaayo ako maglisod sa paglihoklihok kay sa karon. Makalakaw ako ug igoigong distansiya una pa mobatig kakapoy o grabeng panakit sa kaunoran. Apan, karon, mubo na lang kaayong distansiya ang akong malakaw. Aron dili dayon maluya, dili ako mosaka ug hagdan ug motungas ug bukid. Mogamit gayod ako ug wheelchair kutob sa mahimo. Pinaagi sa pagpasibo sa akong ministeryo sa nagkalainlaing paagi, nakita nako nga kini makalingaw ug makatabang pa.

Oo, ang PPS nakaapekto sa akong kinabuhi. May posibilidad nga mosamot pa ang kahimtang sa akong panglawas. Apan dako kaayong kahupayan kanako ang saad sa Bibliya bahin sa usa ka bag-ong kalibotan diin ang tanan mobalik na unya sa pagkabatan-on, nga may hingpit nga panglawas ug kusog. Sulod sa daghang katuigan, anaa kanunay sa akong panumdoman ang makadasig nga mga pulong sa Isaias 41:10: “Ayaw kahadlok, kay ako uban kanimo. Ayaw iliraw ang imong panan-aw, kay ako imong Diyos. Ako magapalig-on kanimo. Ako sa pagkatinuod magatabang kanimo.” Pinaagi sa tabang sa Diyos, ako determinadong magpadayon hangtod ang PPS mawala na.

[Footnote]

[Kahon sa panid 20]

‘Ako Kaha Adunay Post-Polio Syndrome?’

Ang kadaghanan sa mga eksperto naglista ug daghang mosunod nga mga sukdanan aron madayagnos ang simtoma sa post-polio syndrome:

◼ Nadayagnos kaniadto nga may paralytic poliomyelitis

◼ Nakaagi ug yugto sa lakbit o bug-os nga pagkaayo nga gisundan ug yugto (labing menos 15 ka tuig) sa maayo nga pag-obra sa sistema sa nerbiyos

◼ Anam-anam o kalit nga pagsugod sa pagkaluya sa kaunoran, pagkadaling kapoyon, pagpanguyos sa kaunoran, o panakit sa kaunoran ug sa lutahan

◼ Posibleng mga problema sa pagginhawa o pagtulon

◼ Ang mga simtoma nagpabilin labing menos usa ka tuig

◼ Walay laing ubang mga problema maylabot sa sistema sa nerbiyos, sa medisina, ug sa kabukogan

Dili tanan sa nangaayo sa polyo matakboyan ug PPS, apan sa dihang sila magkatigulang, sila siyempre makaugmad ug wala sa panahon nga kakapoy ug pagkatigulang tungod sa sobrang paggamit sa kaunoran sa nerbiyos. Dugang pa, kapin sa katunga sa nangaayo sa polyo nga magpakonsulta sa ilang doktor kay dunay bag-ong mga simtoma walay PPS. Miingon ang usa ka espesyalista: “Saysenta porsiyento sa nangaayo sa polyo nga may bag-ong mga simtoma adunay sakit o problema sa sistema sa nerbiyos nga walay kalabotan sa polyo, ug kana nga problema matambalan. Ang bayente porsiyento sa mga pasyente dunay nagkadakong mga problema sa sistema sa kabukogan nga nalangkit sa nabilin nga epekto sa polyo diha kanila.”

[Kahon sa panid 21]

Kini ba Adunay Tambal?

Kay walay tino nga hinungdan​—ug busa walay tino nga eksaminasyon sa laboratoryo—​wala gayoy tambal sa pagkakaron alang sa post-polio syndrome (PPS). Apan, adunay tambal nga ang pamaagi niini nagsentro sa rehabilitasyon gikan sa tulo ka anggulo. Usa ka espesyalista nag-ingon: “Kapin sa 80% sa mga pasyente nga dunay PPS makabenepisyo pinaagi sa pagpadapat sa mga teknik sa rehabilitasyon.”

Ang tulo ka pamaagi mao:

1. Usba ang estilo sa kinabuhi

◼ ayaw usiki ang kusog

◼ mga gamit nga makatabang

◼ ehersisyo nga dili makahago

◼ ipabiling init ang lawas

2. Mga medisina ug mga suplementong tambal

Bisag daghan nang medisina, mga reseta ug natural nga mga suplementong tambal ang nasulayan, walay napamatud-an nga nakatabang. Adunay gireport nga mga asoy nga miarang-arang ang pasyente, apan kinahanglang tun-an pa kinig dugang. Ibutang sa hunahuna nga ang mga yerba moreaksiyon sa gireseta nga tambal, busa ipahibalo gayod sa imong doktor kon unsay imong nahunahunaan nga tomaron.

3. Kalidad sa kinabuhi

“Ang labing epektibo nga tambal nga ikahatag sa doktor ngadto sa pasyente nga dunay PPS mao ang edukasyon ug pagdasig. . . . Ang mga pasyente nga makaarang sa pagbag-o sa estilo sa kinabuhi (kadtong mas maayong mosulbad ug problema, may mas maayong palibot nga mosibo sa ilang espesipiko nga panginahanglan, mas dali nga makabaton ug impormasyon ug pagpaluyo, ug pagkaandam sa pagpahimulos sa mga gamit nga makatabang) mas nakapasibo ug maayo sa ilang adlaw-adlaw nga mga buluhaton.”​—Dr. Susan Perlman.

[Kahon sa panid 22]

Komosta ang Bahin sa mga Ehersisyo?

Sa primero, ang nangaayo sa polyo gidasig nga mag-ehersisyo hangtod nga sila mobati ug panakit sa lawas. Dayon sa mga tuig sa 1980, sila gipasidan-an sa kapeligrohan sa ehersisyo, ilabina sa “pagpahago” sa ilang wala madaot nga tisyu sa kaunoran.

Karon ang mga espesyalista nagrekomendar ug balanse nga solusyon. Ang mensahe nila mao, ‘Ayaw pagpasobra ug ehersisyo, apan pagbantay sa pagkawalay ehersisyo.’ Ang National Center on Physical Activity and Disability nag-ingon: “Sumala sa among bag-ong natun-an, bisag unsa pa ang sukod sa atong pagkabaldado, kita angay dasigon nga hinungdanon ang ehersisyo, kita angay nga mangitag paagi sa pagplano ug ehersisyo nga ipasibo sa atong mga panginahanglan ug sa paglahutay gayod niana aron atong mabatonan ang gitinguha nga mga benepisyo.”

Agig sumaryo, ang pinasibo nga plano sa pag-ehersisyo kinahanglan

◼ Himoon pinaagi sa tabang sa espesyalista nga doktor o physical therapist

◼ Magsugod sa hinay ug kasarangang paso ug anam-anam nga magpakusog sa pag-ehersisyo

◼ Maglakip sa pag-andam sa lawas pinaagi sa hinayhinay nga pag-unat-unat sa lawas, dayon anam-anam nga magpakusog sa pag-ehersisyo, ug maghinayhinay dihang hapit nang mahuman

◼ Magkonsentrar sa pag-unat-unat sa kaunoran ug sa kasagarang aerobic exercises

◼ Maglakip sa pag-ehersisyo diha sa pool nga mainit-init ang tubig, kon duna

Miingon ang usa ka eksperto sa The Johns Hopkins Medical Letter: “Ang kakapoy ug panakit nga sobra sa usa ka oras nagpaila nga ang kaunoran nasobrahan ug gamit.” Busa tagda ang mga simtoma sa imong lawas ug likayi ang pagpanakit sa kaunoran, kakapoy, ug kaluya.

[Kahon sa panid 23]

Unsa ang mga Kapeligrohan?

Bisan tuod ug lainlain ang matag kaso, ang mosunod nga mga butang mahimong magpadako sa risgo sa tawong naayo sa polyo nga makaugmad ug post-polio syndrome:

◼ Kagrabehon sa unang pagtakboy sa polyo. Sa laktod, kon mas grabe ang unang pagtakboy sa polyo, mas dakog purohan nga matakboyan ug PPS

◼ Edad sa unang pagtakboy. Kadtong gitakboyan ug polyo nga mas bata pa sa pagkatinuod gamayg purohan nga matakboyan ug PPS

◼ Pagkanaulian. Sa katingalahan, kon mas dako ug mas bug-os ang unang pagkaayo, mas dako ang purohan nga matakboyan sa ngadtongadto ug PPS

◼ Pisikal nga kalihokan. Kon nabatasan na sa naulian sa polyo ang sobrang pag-ehersisyo sulod sa daghang tuig, kini mahimong magpadako sa risgo sa pagtakboy sa PPS

[Hulagway sa panid 19]

Usa ka nars nga nagtabang kanako aron maayo gikan sa operasyon sa nag-edad ako ug 11 anyos

[Hulagway sa panid 23]

Karon, diha sa bug-os-panahong Kristohanong pag-alagad uban sa akong asawa