Nag-antos sa Hampak nga Asin

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Australia

ANG asin hinungdanon kaayo sa kinabuhi sa tawo ug sa mananap. Ang atong lawas gilangkoban ug halos 1 ka porsiyento niini. Gamiton nato kini diha sa pagkaon, medisina, ug pagkaon sa binuhing mga hayop. Gani, ang kalibotan makahurot ug 190 ka milyong toneladang asin matag tuig. a Apan kining mapuslanon ug abunda nga substansiya nahimong hampak sa pipila sa labing malamboong kaumahan sa kalibotan.

Ang duolan sa 40 porsiyento sa mga pananom nga ginaani sa tibuok kalibotan naggikan sa 15 porsiyento nga kultibadong yuta sa tibuok kalibotan nga dunay irigasyon. Sa pagkatinuod, ang daw palanas nga yuta nga patubigan makapaturok ug daghang talamnon. Apan ang irigasyon makapatigom ug asin diha sa yuta, nga anam-anam nga makahilo sa yuta. Ang mga pananom mosawot tungod sa pagtigom sa asin diha sa katunga sa tanang gipatubigan nga yuta sa tibuok kalibotan. Gani, ang luna nga kapin ug duha ka pilo ug gidak-on sa Switzerland gituohan nga madaot kada tuig tungod sa pagtigom sa asin diha sa yuta ug sobrang pagsunop sa tubig!

Diha sa iyang librong Out of the Earth, si Daniel Hillel, usa ka iladong siyentipiko maylabot sa yuta, nagpasidaan: “Ang tanang malalangong mga hampak nga gipahinabo sa tawo dako kaayog papel sa pagkahugno sa tibuok nga mga sibilisasyon, ug mao usab kanay ginahimo sa mga tawo karon . . . apan sa mas dako pa nga sukod.” Ang pagtigom sa asin diha sa yuta mikostar sa ekonomiya sa T.B. ug lima ka bilyong dolyares matag tuig tungod sa pagkadaot sa mga pananom. Bisan pa niana, ang Australia maoy usa sa mga dapit nga naapektohan pag-ayo sa gipahinabo sa tawo nga pagtigom sa asin diha sa yuta.

Ang Puti nga Kamatayon

Matag oras, ang nangawankawan nga kaumahan sa trigo sa Kasadpang Australia mapildihan ug luna nga yuta nga samag gidak-on sa dulaanag potbol gumikan sa pagtigom sa asin. Si Dr. Tom Hatton sa Commonwealth Scientific and Industrial Research Organization (CSIRO) nag-ingon: “Tin-aw nga kini ang kinadak-ang krisis sa kalikopan nga atong ginaatubang.”

 Ang sentro sa agrikultura sa sidlakang Australia, nga gitawag ug Murray-Darling Basin, nameligro nga madaot tungod sa pagtigom sa asin. Ang dal-as nagkobre ug luna nga samag gidak-on sa Pransiya ug Espanya kon tiponon, ug dinhi makaplagan ang 75 porsiyento sa yuta sa Australia nga dunay irigasyon. Hapit katunga sa tibuok nga kita sa Australia sa agrikultura naggikan dinhi. Ang mga suba nga Murray ug Darling, nga kinadak-ang mga suba nga nagpatubig niining sentro sa agrikultura, nagsuportar sa libolibong kalamakan ug nag-abiyo ug tubig-ilimnon alang sa tulo ka milyong tawo.

Ikasubo, 2,000 ka kilometro kuwadrado niining kinahanglanon nga yuta naapektohan na pag-ayo sa pagtigom sa asin, ug ang mga siyentipiko nagbanabana nga dugang 10,000 ka kilometro kuwadradong yuta ang nameligro niini nga dekada. Ang pagtayam sa tubig sa mga suba nga Murray ug Darling ug sa katampo nga mga suba niini misamot, ug ang tubig diha sa pipila ka dapit dili na mainom. Diha sa tabunok nga kaumahan nga anaa sa kadaplinan niining mga subaa, ang natuphan sa asin, walay-kinabuhi nga mga lamak nangaporma. Gitawag sa mga mag-uuma kining katingad-anan nga ang puti nga kamatayon.

Apan, dili lang mga kaumahan ang nameligro. Ang mga siyentipiko sa CSIRO nagpasidaan nga tungod sa pagtigom sa asin, libolibong tanom ug mga hayop sa Australia nameligrong mapuo. Dugang pa, kon magpadayon kining kahimtanga, lagmit katunga sa mga espisye sa langgam sa Murray-Darling Basin mapuo sa sunod nga 50 ka tuig. Palandonga lang ang pagkawalay maayong panglantaw sa umaabot nga maoy hinungdan niining krisis sa kalikopan.

Ang Tinubdan sa Asin

Ang mga siyentipiko nagbanabana nga ang kadaghanan sa asin sa Australia naggikan sa gabon sa dagat, nga napadpad ngadto sa interyor sa dugay na kaayong panahon. Ang asin nga gikan sa gabon napondo diha sa yuta pinaagig ulan. Sila nagtuo nga ang laing tinubdan mao ang asin nga nangabilin tungod sa dagat nga mitabon kaniadto sa mga dapit sa kontinente. Ang asin mihunob sa mga lut-od sa yuta tungod sa ulan, ug ang lebel sa tubig sa kinailadman anam-anam nga nagkaporma ilalom sa paraton, ibabawng lut-od nga yuta.

Pagdagan sa panahon, ang mga kahoyng yukaliptus ug ubang talamnon nanurok sa kontinente nga nagpatubo ug mga gamot nga miabot ug 30 ngadto sa 40 metros o kapin pa ilalom sa yuta. Saloon sa mga tanom ang kadaghanang ulan nga mangahulog sa yuta ug ibomba kinig balik ngadto sa ibabaw, diin kini moalisngaw gikan sa dahon. Tungod niini ang lebel sa tubig sa ilalom sa yuta nagpabilin sa kinailadman. Apan ang Uropanhong mga pamaagi sa pagpanguma, nga nakahatag ug kaugmaran ug kauswagan sa Australia, naglangkit usab sa paghawan sa dagkong mga luna sa yuta. Tungod sa pagpuril niining samag-bomba nga mga kahoy, ug sa kaylap nga  paggamit ug irigasyon, ang lebel sa tubig sa ilalom sa yuta misaka. Busa, ang dugay nang mitidlom nga asin sa ilalom sa yuta natunaw ug nadala duol na sa tabunok nga yuta sa ibabaw.

Mga Hinungdan sa Problema sa Pagtigom sa Asin

Ang kontroladong pagpatubig sa mga pananom nagpausbaw sa ani sa Murray-Darling Basin. Apan, sa samang higayon, kining batasana nagpasaka sa lebel sa tubig ilalom sa kaumahan. Dayon ang tayam nga tubig sa ilalom sa yuta mituhop ngadto sa kasubaan, nga nakamugna ug laing problema nga gitawag ug pagtayam sa tab-ang nga tubig. Ang tayam nga tubig sa suba ibomba ug balik ngadto sa gipatubigan nga kaumahan, ug ang problema nagpadayon sa makadaot nga siklo.

Apan mas peligro mao ang laing matang sa pagtigom sa asin nga gipahinabo, dili tungod sa irigasyon, kondili sa mga matang sa tanom nga gipananom sa uma. Sa tibuok dal-as, ang mga kahoyng lalom ug dulot ang mga gamot gipulihag mga sibsibanan ug tinuig nga pananom, kansang mga gamot modulot lamang ug pipila ka piye ilalom sa yuta. Ang ulan nga suphon niadto sa mga kahoy karon mohunob ra dayon ilalom sa yuta nga dili maabot sa mga gamot.

Tungod niini, ang mga siyentipiko nagbanabana nga gikan sa 10 ngadto sa 100 ka pilo nga tubig karon mas kusog nga mosuhop ngadto sa lebel sa tubig sa ilalom kay sa panahong may mga kahoy pang nanubo sa kapatagan. Daghan kaayong sobrang tubig mihunob sa kinailadman sa yuta sa miaging usa ka gatos ka tuig nga tungod niini ang lebel sa tubig ilalom sa ubang mga dapit sa Murray-Darling Basin misaka ug kutob 60 metros o kapin pa. Sa dihang kining tayam nga tubig ilalom sa yuta mosaka ug pipila ka metros sa ibabaw, ang mga mag-uuma magsugod sa pagkabaton ug problema sa pagpatubo sa ilang pananom.

May mga luna sa tabunok kaniadto nga kaumahan nga sawot ang tubo sa mga pananom. Sa taas nga panahon una pa manungha ang mga pat-akpat-ak nga yuta nga natabonan ug asin, ang tayam nga tubig nga duol sa ibabaw mosaka pinaagi sa alisngaw. Sa primero, ang mga tanom nga nanubo niining mga lunaa makasagubang, apan sa modaghan ang asin nga mosaka ug matigom sa ibabaw nga yuta, ang yuta mahimong palanas.

Dili lamang mga komunidad sa pagpanguma ang naapektohan sa pagtigom sa asin. Tungod niini ang pipila ka haywey sa estado dali na nga maguba. Dugang pa, kini nakadaot sa mga bilding, mga sistema sa tubo, ug sa imburnal sa mga lungsod sa tibuok Murray-Darling Basin.

Posible ba nga Mapasig-uli ang Maayong Kahimtang?

Daw ang kadaghanan niining mitayam nga mga lebel sa tubig ilalom sa yuta mopadayon sa pagsaka sa sunod nga 50 ngadto sa 100 ka tuig. Ang usa ka taho nag-ingon nga sa dihang ang bata nga matawo karon makaabot na sa pangedarong 30, usa ka luna nga ang gidak-on sama nianang sa estado sa Victoria​—halos samag gidak-on sa Gran Britanya​—ang madaot. Unsay kinahanglang himoon aron masanta kining madaoton nga dagan ug mapasig-uli ang maayong kahimtang?

“Kinahanglang bag-ohon nato ang bug-os nga pagpalakaw ug paggamit sa mga kahinguhaan sa [Murray-Darling] Basin aron mamentinar ang maayong mga ekosistema ug ang mabungahon nga paggamit sa yuta,” nag-ingon ang taho sa gobyerno. “Dako kaayo kini ug gasto . . . Apan, ang gasto wala ra sa kumingking kon itandi sa dili-malikayan unya nga kapildihan​—sa ekonomiya, kalikopan ug katilingban—​kon dili bag-ohon ang mga paagi sa pagdumala niini.”

Ang pagpananom ug daghang kahoy kinahanglang sugdan aron masanta ang kadaot ug mapasig-uli ang maayong kahimtang, apan sa pagkakaron kini giisip nga dili-mapuslanon nga kapilian. Usa ka taho sa siyensiya nag-ingon: “Dili nato mabalik ang mga kahimtang nga sama sa natural nga sistema. Sa kadaghanang kaso, ang mga kauswagan [sa pagpananom ug mga kahoy] hinay kaayo, kon may mga kauswagan man ugaling.”

Kasamtangan, ang mga mag-uuma gidasig sa pagtanom ug mga pananom nga lalom ug dulot ang mga gamot o mga pananom nga makaagwanta sa mga epekto sa asin diha sa yuta. Gani, gimina sa ubang mga negosyante ang asin nga nagdaot sa ilang mga uma ug nanginabuhi gikan niini. Ang uban nagplano sa paggamit sa mga lanawlanaw nga tayam ang tubig sa pagbuhig mga isda, pansat, ug bisan guso nga ikabaligya.

Dili lamang ang Australia ang gihampak sa asin. Gawas kon dunay himoon dayon nga dakong kausaban, ang paghubit sa karaang Gresya sa Gregong pilosopo nga si Plato basin mahitabo usab sa atong adlaw: “Ang nahibilin sa kanhi tabunok nga yuta mahisama sa kabukogan sa usa ka tawong masakiton, nga nawad-an nag tambok busa kalabera na lay nahibilin.”

[Footnote]

[Mapa sa panid 25]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

MURRAY- DARLING BASIN

[Credit Line]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Mga hulagway sa panid 25]

Ang mga asin-asin nga mitapot sa tuod sa kahoy sa tunga sa nasanapan ug tubig nga uma

Ang kanhing tabunok nga kaumahan nangadaot tungod sa matigom nga asin sa ibabaw nga yuta

[Credit Line]

© CSIRO Land and Water

[Mga hulagway sa panid 26]

Unang mga timaan sa hampak​—umaw nga mga pat-akpat-ak nga luna sa yuta sa tunga sa tabunok nga kaumahan

Ang asin nga mosaka gikan sa ilalom sa yuta makapatay sa mga tanom

Ang mga epekto sa asin diha sa kanhi mabungahon nga kaumahan

Ang kataposang mga epekto sa nagsaka nga lebel sa tubig ilalom sa yuta

[Credit Line]

All photos: © CSIRO Land and Water