Glaucoma—Ang Sakit sa Mata nga Makabuta

IPUNTING makadiyot ang imong mata sa kataposang letra niining mga pulonga. Nga walay paglihok sa imong mga mata, makita ba nimo ang ibabaw, ubos, ug bisan haing kilid niining magasina? Lagmit makakita ka, tungod sa gitawag ug peripheral vision o panan-aw nga makakita sa tanang kiliran. Kining maong katakos makapamatikod kanimo nianang tawo nga katahapan ug dagway nga nagpaingon sa imong kiliran. Kini motabang kanimo aron dili ka mapandol sa mga balabag sa dalan ug dili ka mabangga sa mga bungbong samtang maglakaw ka. Kon nagmaneho ka ug sakyanan, ang imong peripheral vision makapaalinggat kanimo nga dunay tawo nga mitikang sa daplin sa karsada.

Apan samtang nagbasa ka niining maong panid, ang imong peripheral vision magkahanap nga dili ka makamatikod. Sa tibuok kalibotan, gibanabana nga 66 ka milyong tawo ang naapektohan sa usa ka grupo sa mga sakit sa mata nga gitawag sa kadaghanan ug glaucoma. Nianang gidaghanona, kapin sa lima ka milyong tawo ang bug-os nangabuta, nga naghimo sa glaucoma nga mao ang ikatulo sa kinadak-ang hinungdan sa permanenteng pagkabuta. “Ugaling, bisan diha sa sapian nga mga nasod nga dunay edukasyonal nga mga programa sa publiko nga ilabinang nagtagad sa sakit nga glaucoma, katunga sa mga tawo nga may glaucoma wala pa gayod madayagnos sa mga doktor,” nag-ingon ang basahon sa medisina nga The Lancet.

Kinsay nameligro nga makabaton ug sakit nga glaucoma? Sa unsang paagi kini mamatikdan, ug sa unsang paagi kini matambalan?

Unsa ang Glaucoma?

Una, kita kinahanglang mahibalo ug diyutay bahin sa atong mga mata. Usa ka brosyur nga gipatik sa Glaucoma Foundation of Australia nag-ingon: “Ang mata mohugot tungod sa presyur​—ang humok nga mga tisyu sa mga mata ‘mapaburot,’ sama sa ligid sa sakyanan o balon.” Sulod sa mata, usa ka bomba nga gitawag ug ciliary body mohatod sa pluwido nga gitawag ug aqueous humor, o agwasa, gikan sa kaugatan paingon sa mata. “Ang agwasa mosirkular sulod sa mata, nga naghatag ug sustansiya sa buhi nga mga parte sa mata ug mobalik sa kaugatan agi sa samag-salaan nga parte sa mata nga gitawag ug trabecular meshwork.”

Kon kining gigming nga kaugatan masap-ongan o mokipos sa bisan unsang hinungdan, ang presyur sa sulod sa mata motaas ug sa ngadtongadto mosugod pagdaot sa delikadong mga nerve fiber diha sa likod sa mata. Kining maong kondisyon ginganlan ug open-angle glaucoma ug maoy hinungdan sa mga 90 porsiyento sa tanang sakit sa mata.

Ang presyur sa sulod sa imong mata, nga gitawag ug intraocular pressure (IOP), dili magkaparehas sa matag oras ug apektado sa nagkalainlaing mga butang apil na sa pinitik sa imong kasingkasing, gidaghanon sa pluwido nga imong nainom, ug sa posisyon sa imong lawas. Kining normal nga mga pagbag-obag-o sa kahimtang dili makadaot sa imong mata. Ang taas nga presyur sa mata dili simtoma sa glaucoma, kay ang “normal” nga presyur lainlain sa matag tawo. Bisan pa, ang taas nga IOP maoy usa sa mga simtoma sa glaucoma.

Usa ka tagsaong matang niining sakita mao ang acute, o angle-closure, nga glaucoma. Lahi sa open-angle glaucoma, ang simtoma niining maong matang sa glaucoma mao ang kalit nga pagtaas sa presyur sa mata. Kini mopahinabo ug grabeng sakit sa mata, uban sa hanap nga panan-aw ug pagsuka. Kon dili matambalan sulod sa mga oras gikan sa pagsugod sa mga simtoma, kini sagad mosangpot ug pagkabuta. Ang laing kategoriya ginganlan ug secondary glaucoma. Sama sa gipasabot sa ngalan, kining matanga sa glaucoma maoy tungod sa ubang mga sakit sa mata sama sa mga tumor, katarata, o pagkasamad sa mga mata. Adunay gamayng pundok sa mga tawo nga naapektohan sa ikaupat nga matang, nga ginganlan ug congenital glaucoma. Kining matanga sa glaucoma dala sa pagkatawo o motungha human gipanganak ug mailhan  kon ang batang masuso dagko ug kalimutaw ug sensitibo kaayo sa hayag.

Kon sa Unsang Paagi Kini Makabuta

Ang glaucoma makabuta halos 90 porsiyento sa imong panan-aw sa usa ka mata nga dili ka lang makamatikod niana. Sa unsang paagi kini mahitabo? Kitang tanan normal nga dunay blind spot sa likod sa matag mata nga walay mga selulang nerbiyos nga mosikop ug kahayag. Kining luna diha sa retina, diin ang imong mga nerve fiber mag-abot nga mahimong optic nerve, walay mga selula nga mosikop ug kahayag. Apan, dili ka makamatikod niining maong blind spot, tungod kay ang imong utok dunay katakos sa “pagtibuok” sa nawalang mga bahin sa hulagway. Sa baliskad, ang katakos sa utok sa pagtibuok sa hulagway maoy nagpahinabo sa glaucoma nga mahimong hinungdan sa pagkabuta.

Si Dr. Ivan Goldberg, usa ka ilado nga optalmologo sa Australia, miingon sa Pagmata!: “Ang glaucoma traydor nga sakit tungod kay kini walay mga simtoma. Ang labing komon nga matang sa glaucoma hinayhinay nga mograbe ug walay pasidaan nga modaot sa mga kaugatan nga nagkonektar sa mata ngadto sa utok. Kon ang imong mata magtubig man o dili, kon klaro man kining makakita aron ka makabasa ug makasulat o dili, kana walay koneksiyon sa glaucoma. Tingali dili ka hanap ug panan-aw apan grabe ang imong glaucoma.”

Pag-ila sa Glaucoma

Sa pagkaalaot, wala gayoy usa lang ka eksaminasyon sa mata nga magpaila nga duna kay glaucoma. Pinaagi sa paggamit sa instrumento nga gitawag ug tonometer, susihon una sa espesyalista sa mata ang presyur sa pluwido diha sa imong mata. Ang instrumento gamiton sa pag-ipit ug  diyutay sa cornea, o sa atubangang bahin sa imong mata. Ang puwersa nga gikinahanglan sa paghimo niini ginasukod, ug niining paagiha ang presyur sa sulod sa imong mata masuta. Ang espesyalista sa mata mangita usab ug mga simtoma sa glaucoma pinaagi sa paggamit ug mga instrumento nga magpakita sa nadaot nga tisyu sa mga kaugatan nga nagkonektar sa mata ngadto sa utok. Si Dr. Goldberg miingon: “Among susihon kon ang mga nerve fiber o kaugatan sa likod sa mata lahi ug porma, tungod kay kana maoy simtoma nga ang kaugatan ginadaot.”

Ang glaucoma mailhan usab pinaagi ug visual-field testing. Si Dr. Goldberg misaysay: “Tan-awon sa usa ka tawo ang popanaksan sa puti nga kahayag, ug dunay mas puting kahayag nga nagsiga diha sa gamayng luna sulod nianang popanaksan. Pisliton sa tawo ang timbre kon siya makakita ug gamayng puti nga kahayag.” Kon dili niya makita ang puti nga hayag dihang kini anaa sa gawas nga mga kilid-kilid nga makita sa iyang mata, kini maoy simtoma sa glaucoma. Dunay bag-ong mga instrumento nga gihimo nga magpasayon niining lisod nga pamaagi sa pag-eksamin sa mata.

Kinsay Nameligro?

Si Paul maoy usa ka tawong himsog nga bag-o pang nag-40. Siya miingon: “Miadto ako sa optometrista aron magpasukod ug bag-ong antipara, ug sa akong pag-adto iya akong gipangutana kon may sakop ba sa akong pamilya nga may glaucoma. Nangutana ako ug akong nahibaloan nga dunay glaucoma ang akong iyaan ug uyoan. Gipaadto ako sa usa ka espesyalista sa mata, ug nahiling nga ako dunay glaucoma.” Si Dr. Goldberg miingon: “Kon ang imong inahan o amahan duna niini, ang imong risgo nga magka-glaucoma mas taas ug tulo ngadto sa lima ka pilo. Ug kon may igsoon kang lalaki o babaye nga dunay glaucoma, nan ang imong risgo mas motaas pa ug mga lima ngadto sa pito ka pilo.”

Si Dr. Kevin Greenidge sa Glaucoma Foundation sa Tinipong Bansa nagpasiugda sa ubang mga risgo, nga nag-ingon: “Kon ikaw kapin na sa 45 ang edad ug Aprikano ug kaliwat, o kon duna kay bisan hain niini nga mga risgo​—may membro sa pamilya nga may glaucoma, korta-bista, diabeteson, nakaagi ug kadaot sa mata o kanunayng migamit ug mga produkto nga dunay cortisone/steroid​—pagpatan-aw sa imong mata matag tuig.” Bisan pag ikaw walay risgo ug ubos sa 45 ang edad, ang institusyon nagrekomendar nga magpatan-aw ka gihapon matag upat ka tuig kon may glaucoma ka  ba. Kon kapin na sa 45 ang imong edad, kinahanglang magpatan-aw ka sa imong mata matag duha ka tuig.

Tambali Kini ug Pildiha Kini

Ang tambal sa glaucoma ni Paul naglakip ug paggamit ug linain nga pangpatulo sa mata kas-a sa usa ka adlaw. Si Paul miingon: “Ang pangpatulo sa mata nga akong gigamit magpugong sa pagdaghan sa agwasa diha sa kalimutaw.” Si Paul gitambalan usab pinaagig laser beam sa “pagbarina” sa mga napulo ka gigming nga mga lungag atubangan sa iyang mga mata duol sa natural nga mga lungag sa mata nga awasanan sa pluwido. Siya miingon: “Sa dihang gitambalan ang akong usa ka mata pinaagig laser, wala ako mahimutang ug ginerbiyos, ug nakapasamot kini sa akong gibating kahigwaos. Apan, sa dihang gitambalan ang akong ikaduhang mata paglabay sa pipila ka adlaw, nahibalo na ako kon unsay ilang himoon. Mas relaks na ako, ug natapos dayon sa doktor ang operasyon nga wala gani ako makamatikod niana.” Ang pagtambal nakatabang sa pagpanormal sa presyur sa mata ni Paul.

Positibo ug tinamdan si Paul. Matod pa niya: “Ang akong mga retina wala kaayo madaot, ug maayo na lang, wala ra madaot ang akong peripheral vision. Kon dili nako kalimtan ang pagpatulo sa akong mga mata kada adlaw, may purohan nga dili mohanap ang akong peripheral vision.”

Anam-anam ka ba nga gipabuta niining maong traydor nga sakit sa mata? Kon wala ka pa magpatan-aw sukad kon may glaucoma ba ang imong mata​—ug ilabina kon apil ka sa mga grupo nga peligrong makabaton ug glaucoma​—mas maayong magpahiling sa doktor kon duna ka bay glaucoma. Sama sa giingon ni Dr. Goldberg, “ang dakong kadaot nga resulta sa glaucoma mapugngan pinaagi sa sayo ug haom nga pagtambal.” Oo, mahimong masumpo nimo kining sakit sa mata nga makabuta!

[Kahon/Hulagway sa panid 26]

Dako ang imong risgo nga makabaton ug glaucoma kon

● Aprikano ka ug kaliwat

● Dunay sakop sa imong pamilya nga may glaucoma

● Duna kay diabetes

● Dili ka makakita ug layo

● Ikaw regular ug dugay nang naggamit ug cortisone/steroid​—gigamit sa ubang medikal nga mga krema ug mga espri para sa hubak

● Nakaagig pagkasamad ang imong mata

● Ikaw kapin na sa 45 ang edad

[Hulagway]

Ang regular nga pagpahiling sa doktor makasumpo sa grabe nga pagkawala sa panan-aw

[Diagram/Mga hulagway sa panid 25]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

OPEN-ANGLE GLAUCOMA

Cornea

Iris

Lente

Retina

Optic disk o blind spot maoy dapit diin ang mga nerve fiber mag-abot nga mahimong optic nerve

Ihatod sa optic nerve ang makita sa mata ngadto sa utok

Ciliary body, dinhi magtubod ang pluwido

1 Aqueous humor maoy tin-aw nga pluwido nga maghatag ug sustansiya sa mga lente sa mata, sa iris, ug sa sulod sa cornea. Lahi kini sa mga luha, nga modigo sa gawas nga bahin sa mata

2 Trabecular meshwork maghabwa sa pluwido sa mata

3 Kon ang gigming nga kaugatan masap-ongan o mokipos, ang presyur sa sulod sa mata motaas

4 Kon motaas ang presyur sa mata, ang delikadong mga nerve fiber sa likod sa mata madaot, nga mopahinabog glaucoma o paghanap sa panan-aw

[Mga hulagway sa panid 25]

Optic disk

Kon unsay imong makita

NORMAL NGA PANAN-AW

DILI PA GRABENG GLAUCOMA

GRABE NA NGA GLAUCOMA

[Credit Line]

Photos of optic disks: Courtesy Atlas of Ophthalmology