Monteverde—Dangpanan sa Kinaiyahan Diha sa Panganod

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA COSTA RICA

Ang mainit-init nga amihan sa Caribbean nga mohuros gikan sa dagat mabangga sa kabukiran nga moabot ug mga 1,700 metros. Sa dihang makasaka ang hangin niining gihabogona, kini mobugnaw, ug ang umog-umog niini manibug-ok. Ang baga, ubos nga mga panganod moporma, dayon ibundak kini diha sa kabukiran o kaha tabonan niini ug gabon ang kabukiran. Ang resulta? Usa ka tagsaong dapit nga may kinaiyanhong katahom nga gitawag ug lasang nga panganod.

TUIG 1951. Kap-atan ug upat ka membro sa relihiyosong grupo nga nailhang mga Quaker mibiya sa ilang pinuy-anan sa Alabama, T.B.A., aron mangitag dapit nga kaugbahan sa malinawon nga relihiyosong komunidad. Sa ilang pagpangita, sila nakaabot diha sa naputos sa panganod nga kabukiran sa amihanan-kasadpang Costa Rica, sa Sentral Amerika. Ang yuta didto hilit, tabunok, ug medyo barato.

Apan, lisod tikaron ang yuta. Si Marvin Rockwell, usa sa unang milalin, miingon: “Ang bugtong dalan paingon sa bukid mao ang dalandalan sa karomata, ug among giayo kini nga gamit ang piko ug pala aron makaagi ang among mga dyip.” Pinaagi sa tabang sa lokal nga mga molupyo, ilang naugba sa kataposan ang ilang bag-ong pinuy-anan sa kabukiran nga naputos sa panganod. Tukma nga ilang ginganlan kini ug Monteverde, nga nagkahulogang “Berde nga Bukid.”

Ang bag-ong mga molupyo mihimog duha ka desisyon nga may malungtarong epekto. Sila nahibalo nga kinahanglang dunay pangabuhian ang ilang komunidad sa panguma. Apan unsang matanga sa produkto ang ilang himoon nga makasagubang sa dugay nga biyahe  paglugsong sa bukid paingon sa merkado? Sila midesisyon nga keso ang ilang himoon. Ang usa ka gamayng pabrika sa paggamag keso nga nagsugod kaniadto makagama na karon ug kapin sa 4,000 kilong keso kada adlaw, gawas pa sa ubang produkto gikan sa gatas, sama sa pinaaslom nga krema, kesiyo, ug sorbete.

Nadesisyonan usab sa bag-ong mga molupyo nga ireserba ang 541 ka ektaryang lasang sa bakilid ibabaw sa ilang mga balay. Sanglit kining watershed area nagsilbing tuboran sa tubig alang sa ilang gamayng planta sa koryente, ilang nakita nga kinahanglang panalipdan kini. Apan, wala magdugay, ang mga siyentipiko naikag sa daghan kaayong nagkalainlaing matang sa tanom ug hayop sa watershed area, ilabina human nga may nakita nga orens ug kolor nga baki. (Tan-awa ang kahon bahin sa orens ug kolor nga baki.) Sa mga tuig sa 1960, gitukod sa usa ka grupo sa mga siyentipiko ug lokal nga mga residente ang Monteverde Cloud Forest Preserve, usa ka dangpanan sa ihalas nga mga tanom ug hayop nga sa ulahi gipadako nga naglakip sa watershed. Sukad niadto, ang dangpanan midako pa nga nakaabot ug duolan sa 10,500 ka ektarya.

Ang Monteverde Cloud Forest Preserve maoy usa sa kinadaghanan ug tumatan-aw nga mga lugar sa Costa Rica. Tuig-tuig, duolan sa 50,000 ka turista ang motungas sa titip, naglikolikong dalandalan paingon sa Monteverde. Ang mga tigtan-awg mga langgam ug mga tigtuon sa kinaiyahan magpanon sa pagtan-aw sa libolibong matang sa mga langgam, hayop, ug mga tanom nga makita sa dangpanan ug sa mga lugar libot niini.

Katanoman

Duolan sa 500 ka espisye sa mga kahoy ang nagsilbing pundasyon sa sistema sa kinaiyahan diha sa dangpanan. Ang ubang mga kahoy nanguyapot pag-ayo sa kilid-kilid sa mga pangpang, nga naningkamot nga mabuhi bisan pa sa kusog nga mga paghuros sa hangin nga nakasawot ug nakalubag sa ilang tubo. Ang mga kahoy nga nanubo sa nasalipdan nga lugar naputos sa baga nga mga bagon, ug mga tanom-tanom nga nanapot niini. Sa unsang paagi kining mga tanom, nga gitawag ug mga epiphyte, mabuhi nga wala manggamot sa yuta? Usa ka mapa para sa mga turista niining lugara nag-ingon: “Niining basa kaayo nga palibot ang mga epiphyte makasuhop ug daghang tubig bisag wala manggamot sa yuta. Makahatag ug sustansiya ang laya nga mga  dahon nga nangahulog sa ulan ug masangit diha sa mga tanom-tanom nga namilit sa punoan sa kahoy.”

Tulo ka gatos ka klase sa mga orkid nga nagkalidadis ang kolor nakahatag ug katahom sa lunlon berde nga palibot. Ang dakong bahin sa nahibiling lugar puno sa 200 ka matang sa mga pako nga nabuhi dinhi​—ang uban halos 12 metros ang gitas-on ug 150 ka tuig na ang edad.

Nganong daghan kaayong nagkalainlaing matang sa kinabuhi ang makita sa usa ka gamayng luna? Una sa tanan, ang utlanan sa dangpanan lapad kaayo nga miabot pa kini paingon sa Dagat Pasipiko ug sa Caribbean. Ang dakong kalainan sa pagkaumog ug sa temperatura sa nagkalainlaing gitas-on sa bukid nakamugna ug unom ka lahi nga mga lugar nga niini milambo ang daghan kaayong matang sa kinabuhi.

Mga Langgam ug mga Mananap

Ang Monteverde maoy nindot kaayong dapit nga tan-awanan ug mga langgam. Sa 1996, giihap ang mga matang sa langgam sulod sa palibot sa 25 kilometros nga naglakip sa mga lugar sa Monteverde. Sa 24 oras lamang, 369 ka nagkalainlaing matang sa mga langgam ang nakit-an! Ang lumad nga mga langgam dinhi lainlain ug klase gikan sa giming nga hummingbird ngadto sa magilakon ug kolor nga quetzal. Gani, daghang bisita manganhi dinhi aron motan-aw lang ug quetzal​—usa sa kinanindotan ug balhibo nga mga langgam sa Tropiko. Duolan sa 100 ka parisang quetzal ang nagsalag sa Monteverde, apan lisod kining makita tungod kay ang ilang berde nga balhibo sama man ug kolor sa lasang. Apan, dunay daghang makita nga hummingbird nga manugok sa mga tuktokanan nga gibutang sa gawas sa lokal nga mga tindahan ug mga restawran. Matahom nga nadayandayanan sa nagsinawsinawng kolor bioleta, berde, ug asulon nga pagkaberde, sila naniba sa mga bulak ug sa mga tuktokanan nga kusog kaayong nagkapakapa ang mga pako nga lugos makita.

Usa ka gatos ka espisye sa mga mananap nga sus-an ang nanimuyo usab sa Monteverde. “Usa kini sa pipila ka nahibiling puy-anan sa . . . lima ka espisye sa pamilya sa iring: jaguar, ocelot, puma, margay, ug jaguarundi,” matod pa sa Costa Rica Handbook. Dugang pa, ang tig-inusara nga dagkong mga iring nagpalayo sa mga tawo. “Usa ka puma ang makit-an matag unom ka bulan,” matod pa ni Rafael Bolaños, nga tagdumala sa dangpanan sa kinaiyahan, ngadto sa koresponsal sa Pagmata! “Makita lamang ang jaguar matag tulo ka tuig.” Lagmit may makita nga usa sa 120 ka espisye sa mga mananap sa tubig ug reptilya.

Unsa kahay mahitabo sa Monteverde sa umaabot? Dunay mga planong gihimo sa pagpadako sa giproteksiyonan nga lugar. Gani, ang bag-o pang gidugang nga Santa Elena Forest Reserve ug Children’s Eternal Rain Forest midoble sa gidak-on sa maong dangpanan. (Tan-awa ang kahon sa ubos.) Gilaoman nga kining mga palakaw makatabang sa pagseguro nga makapabilin ang daghang kinabuhi diha sa lasang nga panganod.

[Kahon/Hulagway sa panid 17]

Ang Pagkapuo sa Orens ug Kolor nga Baki

Ang nitibo nga orens ug kolor nga baki, unang nakita sa biologo nga si Jay Savage diha sa bukid nga kalasangan sa Monteverde sa mga tuig sa 1960. Ang Monteverde daw mao lamang ang bugtong dapit sa yuta diin makita kining matanga sa baki. “Sa 1985 usa ka panon nga duolan sa 1,000 ang nakit-an,” miingon si Rafael Bolaños, tagdumala sa Monteverde Cloud Forest Preserve. “Apan paglabay lamang ug mga duha ka tuig, diyutay na lang ang nakit-an.” Ang orens ug kolor nga baki gituohan nga napuo na.

Si Dr. Alan Pounds, nga nagtuon sa pagkapuo sa 20 ka espisye sa mga baki sa Monteverde Cloud Forest Preserve, miingon nga “ang dili na normal nga mga pag-ulan adlaw-adlaw . . . maoy nakaingon sa pagkapuo ug pagkawagtang sa daghang hayop nga mabuhi sa tubig, lakip na sa nitibo nga orens ug kolor nga baki.”

[Credit Line]

© 2003 Richard Sage

[Kahon sa panid 18]

Children’s Eternal Rain Forest

Diha sa gamayng tunghaang primarya sa baryo sa Sweden, usa ka klase sa nuybe-anyos nga mga bata gipangutana kon unsay ilang himoon aron matipigan ang kalasangan. Pinaagi sa tabang sa ilang magtutudlo, sila nakahipos ug kuwarta nga sa 1988 gigamit sa pagpalit ug unom ka ektaryang lasang nga hapit nang mapuo ang kakahoyan. Sa ingon niining paagi namugna ang Children’s Eternal Rain Forest. Ang balita bahin sa proyekto mikaylap ug ang mga bata sa 44 ka nasod miduyog sa maong proyekto. Ang mga bata nakahipos ug igong salapi aron modako ang dangpanan nga lugar nga naglakip ug libolibong ektaryang utlanan sa tulo ka kanait sa Monteverde Cloud Forest Preserve.

[Mapa sa panid 16]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Monteverde

[Hulagway sa panid 16]

Mga tanom nga epiphyte

[Hulagway sa panid 16]

Mga pako

[Hulagway sa panid 16, 17]

Orkid

[Hulagway sa panid 18]

Hummingbird

[Credit Line]

THE HUMMINGBIRD SOCIETY/Newark Delaware USA

[Hulagway sa panid 18]

Quetzal

[Credit Line]

© Anthony Mercieca/SuperStock

[Hulagway sa panid 18]

Pulag-mata nga baki nga mabuhi sa kahoy

[Picture Credit Line sa panid 17]

Background and orchid: © Michael and Patricia Fogden