Ang Atlantikong Salmon—Isda nga Peligrong Mapuo

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA IRLANDIA

ANG salmon nabantog tungod sa ilang katakos nga molayat paibabaw sa mga busay sa pagpaingon niini sa ibabaw sa suba aron mamihod. Ang usa ka estorya nagsugilon nga ang usa ka mangingisda nakamatikod nga “daghan kaayong salmon ang wala molampos sa paglayat paibabaw sa [busay]” diin siya nangisda. Mitugdong pa gani ang pipila sa pangpang sa tiilan sa mga busay. Naghaling siya ibabaw sa usa ka lapad nga bato duol sa tiilan sa mga busay ug nagtak-ang ug kalaha. “Human sa wala molampos nga pagpanlimbasog,” kini giasoy, “ang pipila ka alaot nga salmon wala damhang nahulog sa kalaha.” Busa, ang maong mangingisda nakapasigarbo sa ulahi nga ‘ang salmon sa iyang nasod daghan kaayo nga kini manglukso sa kalaha mao nga kini dili na kinahanglang bingwiton sa mangingisda.’

Itugot nato, ang maong estorya basin gipasobrahan. Bisan pa niana, ang salmon tinuod nga molayat paibabaw sa mga busay. Hinuon, ang usa ka taho nga giluwatan sa Salmon Research Agency sa Irlandia nagpakita nga sa bag-o pang katuigan adunay “grabeng pag-us-os sa gidaghanon sa dili-binuhi nga isda nga mopaingon sa ibabaw sa suba aron mamihod.” Usa ka surbi nagpakita nga sa usa ka tuig, sa duolag 44,000 ka gagmayng salmon nga gitaorag ilhanan ug gibuhian, 3 porsiyento lamang (mga 1,300) ang mibalik.

Unsay nakaingon niining grabeng pag-us-os sa gidaghanon sa “Hari sa mga Isda,” ang Atlantikong salmon? Mobalik ba ang gidaghanon niini sama kaniadto? Ang pagsabot sa makaiikag ug talagsaong siklo sa kinabuhi niining talagsaong isda mohatag kanatog lalom nga panabot bahin sa hinungdan ug posibleng mga solusyon sa suliran.

Sayo nga Kinabuhi

Ang kinabuhi sa salmon mosugod tali sa Nobyembre ug Pebrero diha sa grabahon nga kahiladman sa tab-ang nga suba. Ang laki modepensa sa kaugalingon batok sa mga manunulong samtang ang baye mokutkot ug ubay-ubay nga gagmayng lungag nga moabot ug 30 ka sentimetro ang giladmon. Silang duha mangitlog ug magpertilisar ug libolibong itlog diha sa matag lungag. Unya ang baye magapanalipod sa mga itlog pinaagi sa pagtabon nianag graba.

Sa Marso o Abril, ang talagsaon-ug-hitsura nga isda mogawas sa itlog. Kini, nga gitawag ug alevin, mga usa ra ka pulgada ang gitas-on ug adunay bug-at ug sihagong puntil sa pagkaon nga natapot ilalom niini. Sa sinugdan ang isda magtago ilalom sa graba, nga magkaon sa gidala niining suplay nga pagkaon. Human sa upat o lima ka semana, sa dihang ang puntil sa pagkaon niini nasuhop na, ang semilya o fry, nga maoy tawag karon niini, manggawas gikan sa ilalom sa kabatoan ngadto sa tunga sa suba. Mga lima ka sentimetro na ang gitas-on niini ug ang hitsura niini sama na sa isda. Duha ka butang lang ang gihunahuna niini. Una, pagpangitag bag-ong kuhaanan ug pagkaon​—gagmayng mga insekto ug plankton​—ug ikaduha, pagpangitag mapuy-an nga dili peligroso. Niining ang-anga sa kinabuhi kapig 90 porsiyento sa gagmayng mga salmon mamatay tungod sa kakulang sa pagkaon o luna o tungod kay kan-on kini sa mga manunukob, sama sa trout, mga tikarol, talabong, ug mga otter.

“Paglabay sa usa ka tuig o kapin pa,” matod ni Michael, kinsa dugaydugay nga nagtuon bahin sa salmon  ug sa ubang isda, “ang salmon motubo na ngadto sa mga walo o napulo ka sentimetro nga gitas-on. Kini gitawag karon ug parr ug adunay linaing itomong mga badlis sa matag kilid sa lawas niini. Sa dihang ang gitas-on moabot nag mga 15 ka sentimetro, ang itomong mga marka mailisan sa managsamang sulaw-salapiong kolor. Niining higayona ang pipila ka talagsaon ug komplikadong kausaban mahitabo nga nagpalahi sa salmon gikan sa kadaghanang ubang isda.”

Si Michael nagpadayon: “Tali sa Mayo ug Hunyo, ang isda, nga karon gitawag ug smolt, agdahon sa sulodnong senyas ug moduyog sa libolibong uban pa sa pagpaubos sa suba paingon sa mga bokana.” Apan ang isda sa tab-ang nga tubig seguradong dili mabuhi sa dagat, dili ba? Sa gisukna niana, si Michael mitubag: “Kini kasagarang dili mabuhi, apan mahitabo ang komplikadong kausaban sa dapit sa hasang niini, nga kini makasala sa mga asin nga anaa sa tubig sa dagat. Sa pagkakompleto na sa kausaban, ang smolt, nga maoy gamay nga mohaom sa palad sa imong kamot, mosugod sa usa ka talagsaong biyahe.”

Kinabuhi sa Dagat

Nganong ang ingon ka gamayng isda mobiya sa sinati niining suba? Asa kini moadto? Ang gamayng salmon kinahanglang makaabot sa dapit sa pagkaon niini aron mahimong husto sa edad. Kon makalikay kini sa mga manunukob, sama sa mga cormorant, mga poka, mga lumod, ug bisan sa mopatayng mga balyena, kini makaabot didto ug maningaon sa daghang zooplankton ug mga kasili sa balas, ingon man sa tamban, capelin, ug ubang isda. Paglabay sa usa ka tuig ang timbang niini makatubo nag 15 ka pilo​—gikan sa mga duha ka gatos ka gramo ngadto sa duolag tulo ka kilo. Kon magpabilin kini sa dagat sulod sa lima ka tuig, ang timbang niini mahimong moabot ug 18 ka kilo o kapin pa. Ang pipila ka isda nasayran nga mikapin ug 45 ka kilo!

Ang eksaktong dapit sa pagkaon niini nasayran lamang niadtong katuigang 1950, sa dihang  ang komersiyal nga mga mangingisda nagsugod pagkakuha ug daghan kaayong salmon sa baybayon sa Greenland. Ang laing dakong dapit sa pagkaon nadiskobrehan sa ulahi sa palibot sa Faeroe Islands, amihanan sa Scotland. Sukad niadto nadiskobrehan ang daghan pang dapit sa pagkaon. Aduna pa ganiy mga taho nga ang salmon naningaon sa ilalom sa yelo sa Artiko! Tungod sa pagkadiskobre niining mga dapit sa pagkaon, nagsugod na gayod ang kapeligrohan nga mapuo ang Atlantikong salmon. Ang dagko kaayong mga pangisdaan gitukod sa Greenland ug sa Faeroe Islands. Libolibong tonelada nga isda ang nasikop sa komersiyal nga mga mangingisda, ug kalit nga mius-os pag-ayo ang gidaghanon sa salmon nga mobalik aron mamihod sa tab-ang nga mga suba. Kay nakaamgo sa kaseryoso sa maong suliran, ang mga gobyerno nagbutang ug nagkalainlaing mga restriksiyon ug limitadong mga gidaghanon sa makuhang isda alang sa mga mangingisda. Nakatabang kini sa pagpanalipod sa salmon samtang anaa sa dagat.

Ang Pagbalik Gikan sa Dagat

Sa kadugayan ang husto-sa-edad nga salmon mobalik ngadto sa suba diin kini gipangitlog, mangitag kaparis, ug ang siklo mosugod na usab. “Ang katingalahan kaayo,” nagpatin-aw si Michael, “mao nga kining talagsaong isda walay sipyat nga mobiyaheg libolibong milya latas sa nagkalainlaing mga bahin sa dagat nga wala sukad makita niini sa nangagi! Kon giunsa paghimo kini sa isda padayong nakapalibog sa mga siyentipiko. Nag-ingon ang pipila nga ang salmon mobiyahe nga gigamit ang batobalani sa yuta, mga sulog sa dagat, o bisan ang mga bituon. Gihunahuna nga sa dihang mahibalik na kini sa bokana, ang salmon makaila sa suba diin gipangitlog kini pinaagi sa ‘baho’ o kemikal nga mga elemento niini.”

“Sila magpasibo na usab sa kinabuhi sa tab-ang nga tubig,” matod ni Michael, “ug mosulod sa suba. Kusganon kaayo ang maong kinaiya sa pagbalik sa kaugalingong dapit nga bisan pag ang mga busay o kusog nga agos mahimong babag sa dalan niini, ang maong mga salmon, nga karon dagko kaayo ug kusganon na, manlimbasog gayod sa pagbuntog sa matag babag.”

Makaatubang ug daghan pang suliran ang mobalik nga salmon sa dihang kini makasugat ug halos dili-malabang nga mga dike, hydroelektrik nga mga sistema, o ubang ginama-sa-tawo nga mga babag. Unya unsa may mahitabo? “Ang daghang tawo nga mahunahunaon sa pagpanalipod sa salmon nagtagana ug kapuling agianan,” matod ni Deirdre, usa ka tigdukiduki bahin sa salmon. “Gitukod ang hanayhay nga dike nga mas sayon malabang nga dili na kinahanglang moagi sa dakong babag. Gitawag namo kinig hagdanan sa isda o agianan sa isda. Pinaagi niini ang salmon makalayat nga dili maunsa ngadto sa habog nga katubigan sa biyahe niini paingon sa dapit nga pamihoran.”

“Bisan pa niana, kana dili kanunayng mosaler,” nagpadayon si Deirdre. “Nakakita akog pipila ka salmon nga wala magtagad sa laing agianan. Kini makaila lamang sa orihinal nga agianan niini ug mosulay nga way-hunong sa paglabang sa bag-ong ginamag-tawo  nga babag. Daghan ang mamatay gumikan sa kakapoy o mohasmag sila sa babag hangtod mamatay.”

Mga Buhianan ug Salmon

Ang salmon maoy pagkaon nga daghag sustansiya. Sanglit nag-us-os ang gidaghanon sa dili-binuhi nga Atlantikong salmon, gipanukod ang komersiyal nga mga buhianan ug salmon. Ang salmon ibutang sa sudlanan nga may tab-ang nga tubig diha sa baybayon hangtod makaabot sa gidak-on sa smolt. Unya ibalhin kini ngadto sa samag-halwa nga mga balaybalay nga gibutang sa dagat, diin kini atimanon hangtod modako ug andam nang ibaligya sa mga restawran ug sa mga tindahag pagkaon.

Ang salmon nga gibuhi niining paagiha dili usab maayog kahimtang. Ang mga tigbuhig isda nagagamit ug pagkaon nga gigama sa artipisyal nga paagi aron ipakaon niini. Tungod niana ug ilabina kay gisulod sa mga halwa, ang salmon lagmit kaayong taptan ug sakit ug mga parasito, sama sa pulgas sa dagat. Ang pipila ka panagang nga espri nga gigamit mahimong isog kaayo. “Tiglangoy ako niadto sa ilalom sa pipila niining mga buhianan ug isda,” matod ni Ernest, nga usa ka mananalom, “ug nadayag kaayo nga ang ilalom sa dagat wala nay mga matang sa kinabuhi sa daghang bahin niini.”

Isda nga Peligrong Mapuo

Daghang dili-binuhi nga salmon ang masikop pinaagig mga pukot sa dagat sa dili pa makaabot sa suba diin kini gipangitlog. Ang taas nga prisyo sa dili-binuhi nga salmon makapadasig sa pipila ka mangingisda sa pagsikop niana sa ilegal nga paagi. Ang pipila ka salmon nga makabalik sa suba kinahanglang makaikyas usab sa legal nga mga mamimingwit. Aron mapanalipdan ang suplay sa salmon, gihimo ang nagkalainlaing mga tikang, sama sa paglimite sa pagpangisda sa gitudlong mga bahin sa suba, pagpahamtang ug mahal nga bayranan sa permiso sa pagpangisda, ug pagdeklarar ug limitadong yugto sa pagpangisda. Bisan pa niana, gibanabana nga 1 sa matag 5 ka salmon masikop samtang mobalik kini sa suba.

Dugang pa, ang dili-binuhi nga salmon mataptan ug nagkalainlaing sakit, ug kini nakapakunhod ug dako sa gidaghanon sa salmon. Usa niini, nga nailhang ulcerative dermal necrosis, makahimog mga samad sa panit sa isda ug ngadtongadto makapatay niini. Ang industriyal nga polusyon ug mga kemikal nga pangpatay sa dangan nga makaabot sa mga suba maoy laing posibleng makapatay nga kinahanglang sagubangon sa salmon ug sa tanang ubang linalang sa tubig.

Tungod niining tanang peligrosong mga kahimtang nga sagubangonon, dili katingad-an nga ang “Hari sa mga Isda” peligro nga mapuo. Bisan pa sa labing maayong panlimbasog sa daghang tawo, nagpadayon ang mga suliran sa salmon. Sa panahon lamang nga ang Maglalalang sa yuta, ang Labing Gamhanang Diyos, mopahunong sa tawo sa pagdaot sa yuta nga mapasig-uli ang maayong kahimtang sa kinaiyahan.​—Isaias 11:9; 65:25.

[Diagram/Mapa sa panid 14, 15]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang Atlantikong salmon mobiyahe gikan sa mga suba nga ingon ka layo sa Tinipong Bansa, Rusya, ug Espanya paingon sa mga dapit sa pagkaon niini duol sa Faeroe Islands ug Greenland sa dili pa mobalik aron mamihod

[Mapa]

Tinipong Bansa

Greenland

Iceland

Rusya

Faeroe Islands

Pransiya

Espanya

[Diagram/Mga hulagway sa panid 15]

KATINGALAHANG SIKLO SA KINABUHI

Mga itlog

↓

Matahan nga mga itlog

↓

Alevin

↓

Fry o Semilya

↓

Parr

↓

Smolt

↓

Husto sa edad

↓

Pagpamihod

[Mga hulagway]

Alevin

Parr

[Credit Lines]

Life cycle: © Atlantic Salmon Federation/J.O. Pennanen; alevin: U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C.; parr: © Manu Esteve 2003

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

Ang mobalik nga salmon makalayat niini nga busay o makaagi sa mas sayon nga dalan pinaagi sa pagsaka sa hagdanan sa isda (gisukip nga hulagway nga gipadako sa tuo)

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

Ang mga kapeligrohan sa salmon naglakip sa sobrang pagpangisda ug mga sakit gikan sa komersiyal nga mga buhianan

[Credit Lines]

Photo: Vidar Vassvik

UWPHOTO © Erling Svensen

[Picture Credit Line sa panid 14]

© Joanna McCarthy/SuperStock