Sila Nakatabang sa mga Tigbuhig-Hayop nga Mabuhi sa Sertão

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BRAZIL

MGA napulo ka milyong kanding ang naglayawlayaw sa sertão a, ang ugahon nga rehiyon nga mosakop ug 1,100,000 ka kilometro kuwadrado sa amihanan-silangang Brazil. Panahon sa ting-init, ang kalangitan walay panganod sulod sa siyam ka bulan, ang kainit naglagiting, ug ang yuta napagba ug gahi samag tisa. Mahubas ang mga suba, mangalarag ang kadahonan sa mga kahoy, uga ug mainit ang hinuyop sa hangin, ug ang gibuhi nga kahayopan maglayawlayaw aron mangitag diyutayng tanom.

Bisan pa niana, ang nitibong mga kanding sa Brazil maorag dili magpakabana sa uga nga kahimtang. Panahon sa grabeng mga hulaw, ang mga panon sa baka ug karnero mokunhod, apan ang mga kanding modaghan. Sa unsang paagi sila magpadayong buhi?

Usa ka Baba nga Gidisenyo Aron Mabuhi

Daghang tawo nga nagpuyo sa sertão nag-ingon nga ang mga kanding mokaon ug bisan unsa​—lakip sa botas, montura, ug sinina. Si Propesor João Ambrósio, tigdukiduki sa Nasodnong Sentro sa Panukiduki sa mga Kanding sa Sobral, amihanan-silangang Brazil, miuyon nga ang mga kanding mabuhi sa lagmit dili-mahilis nga pagkaon nga naglakip sa mga gamot, ugang mga dahon, ug panit sa kapig 60 ka espisyeng tanom. Ang ubang mga hayop sa uma sama sa mga baka halos bug-os nagdepende sa kasagbotan.

Makatabang ang pagkadili-pilian, apan ang baba sa kanding maoy naghatag niini ug tinong bentaha. Gipunting ni Ambrósio nga ang mga baka mosakmit sa pagkaon pinaagi sa ilang mga dila ug dili makapilig usa ka dahon o panit sa usa ka tanom. Apan ang mga kanding mogamit sa ilang gamayng baba, humok nga mga ngabil, ug hait nga ngipon sa pagpili ug unya pagpungil sa labing sustansiyadong mga bahin sa tanom. Tungod nianang katakos sa pagpangita ug pagpilig nihit nga pagkaon, naangkon sa kanding ang dungog ingong tigdaot ug mga tanom. “Ang tawo maoy angayng basolon tungod kay siya nagpugos sa kanding nga manginabuhi sa maong mga kahimtang. Ang kanding naningkamot lang nga mabuhi,” matod ni Ambrósio.

Praktikal nga Magbuhig Kanding Alang sa Pangabuhi

Dili katingalahan nga ang agwantador nga nitibong mga kanding adunay hinungdanong bahin diha sa pagbuhig mga hayop alang sa pangabuhi sa sertão. Alang sa daghang pamilya, ang mga kanding maoy dakong tinubdan sa protina. Sanglit mahal ang karneng baka, ang inasal o linat-ang kanding ug buchada (paklay nga kanding ug kan-on) maoy naandang pagkaon. Ang mga panit sa kanding ibaligya ngadto sa mga pabrika nga nagproseso sa panit alang sa ekstrang kinitaan. Busa, kon adunay emerhensiya, ang  mga kanding daling ikabaligya aron makasapi nga ipalit ug tambal o ubang kinahanglanon.

Ang dugang bentaha mao nga ang mga kanding halos mabuhi sa ilang kaugalingon. Sa maadlaw ang gagmayng mga panon mag-uban pagpanibsib diha sa walay-alad nga caatinga, o kabugangan. Sa magabii, ang mga kanding makaila sa tingog sa ilang tag-iya, ug ang matag usa masinundanong mobalik sa tinagsa ka toril niini. Ang tigbuhig-hayop kasagarang mangilabot lamang panahon sa tingsanay sa dihang siya mopilig mga kanding nga iyang ihawon, magtambal sa mga masakiton, ug magpatik sa mga nati. Ang mga kanding sayon kaayong buhion nga bisan ang mga nagpuyo sa lungsod kasagarang magbuhig pipila ka kanding diha sa ilang tanaman sa likod sa balay o bisan pa sa lokal nga mga balaod, motugot kanila sa paglayawlayaw sa lungsod. Kasagaran na ang pagkakitag usa ka kanding nga nanibsib sa plasa sa lungsod.

Ang daghang siglo nga kasinatian nagpamatuod nga ang pagbuhig kanding alang sa pangabuhi maoy mapuslanon, ilabina sa mga tigbuhig-hayop nga gamay rag yuta. Ang pagbuhig walo ka kanding nagkinahanglan sa kahago ug gidak-on sa yuta nga sama sa pagbuhig usa ka baka. Ug palandonga kini: Ipananglit nato nga ang usa ka tigbuhig-hayop adunay lima ka baka. Kon ang usa mamatay, kana maoy 20 porsiyento nga kapildihan sa iyang panon. Apan ipananglit nato nga inay 5 ka baka, siya nagbuhig 40 ka kanding. Ang maong panon nagkinahanglan ug samang gidak-on sa yuta ug kahago. Ang pagkamatay sa usa ka kanding maoy 2.5 porsiyento lamang nga kapildihan. Daling masabtan kon nganong mga usa ka milyong pamilya sa Brazil nag-isip sa mga kanding ingong usa ka matang sa polisa sa seguro batok sa hulaw ug pagkadaot sa pananom.

Panukmod sa Pagkugi

Anaa sa Bahia State ang pipila sa labing dagkong mga panon sa kanding, nga mokabat ug libolibo. Giingon nga sa Uauá, usa ka gamayng lungsod nga mga 800 kilometros pailaya gikan sa kaulohan sa estado, ang mga kanding mas daghan kay sa mga molupyo sa proporsiyon nga 5 sa 1. Ang pangabuhi sa halos tibuok nga komunidad nagdepende sa pagbuhig mga kanding o sa nalangkit nga kalihokan. Ang mga molupyo kasagarang mangomedya, “Sa Uauá mga kanding maoy nagbuhig mga tawo, dili mga tawo ang nagbuhig mga kanding.”

Ang unang mga nating kanding ipanganak sa Mayo, mga lima ka bulan human mosugod ang panahon sa tingsanay. Ang debotadong mga magbalantay sa kanding motrabaho gikan sa alas kuwatro sa buntag hangtod sa alas siyete sa gabii nga magpatapok, magpainom, ug magluwas sa nahisalaag ug nameligrong mga nating kanding. Ang hanas nga mga magbalantay maglaang ug maggatas sa ginatos ka bayeng kanding kada adlaw aron ang mga bag-ong gipanganak mapugngan sa pagpabusdik sa gatas hangtod sila mamatay na hinuon. Kinahanglan usab ang pag-amping sa pagtambal sa mga samad ug kadaot ug pag-atake sa botfly, nga makahimog gagmayng mga bangag sa panit sa kanding ug makapabarato niana sa dihang ibaligya.

 Ang pag-atiman sa mga kanding niining paagiha maoy buhat sa gugma​—apan dili ingon nga bug-os walay personal nga kaayohan. Ang naandang quarteação (inupat) nga sistema sa pagbayad nga gigamit sa Uauá ug sa ubang balangay nagaganti sa kugihang mga magbalantay sa hayop. Hatagan silag 1 sa matag 4 ka nating kanding nga ipanganak matag yugto sa tingsanay​—1 sa matag 3 kon ang tag-iya sa panon mas mahinatagon. Ang matag nating kanding hatagan ug numero, ug ang ginumerohang mga kwartakwarta kuoton gikan sa usa ka tasa. Sanglit ang makuot basin matunong sa piang o himsog, niwang o tambok, ang mga magbalantay sa hayop mag-atiman sa panon nga samag sila mao ang tag-iya.

Labaw pa nga Pagpahimulos sa Nitibong mga Kanding

Ang Brazilianhong mga kanding maoy mga kaliwat sa espisye nga gipasulod sa Uropanhong mga lalin sa sinugdan sa katuigang 1500. Apan ang nitibong mga kanding sa katibuk-an maoy gagmay ug mopatunghag menos nga gatas kay sa ilang Uropanhong mga kagikan.

Ang Brazilianhong canindé, pananglitan, mohatag ug menos sa usa ka litrong gatas kada adlaw, samtang ang kabanay niini sa Uropa, ang Britanikong kanding nga alpino, makapatungha ug duolag upat ka litro. Sa daghang katuigan, ang pangandoy sa daghang tigbuhig hayop ug sa mga agronomo mao ang pagkombinar sa pagkaagwantador sa nitibong kanding ug pagkadaghag gatas sa langyawng kagikan niini. Sa maong paagi “ang baka sa kabos nga tawo,” sumala sa pagngalan sa daghang tawo sa kanding, mahimong bahandi sa tigbuhig-hayop sa sertão.

Ang pagpaliwat sa nitibong mga kanding uban sa mga langyaw napamatud-ang laktod nga paagi aron modako ang lawas sa kanding ug modaghan ang produksiyon sa gatas. Ang usa ka pundok nga tigdukiduki bahin sa agrikultura sa Paraíba State, amihanan-silangang Brazil, malamposong nagpaliwat sa nitibong mga kanding uban sa Italyanhon, Aleman, ug Ingles nga mga klase. Kadto miresulta sa mas dagkong mga kanding nga makaagwanta sa uga nga mga kahimtang ug mopatunghag mas daghang gatas. Ang mga klase nga kaniadto nagpatunghag menos sa usa ka litrong gatas sa usa ka adlaw karon mopatunghag duha ngadto sa upat ka litro.

Ang sentro sa panukiduki sa Sobral nakahimog sama ka mapuslanong diskobre, nga ang pagpatuman mas barato. Napanid-an sa mga tigdukiduki nga mas gusto sa mga kanding ang mga dahon sa pipila ka kahoy. Ugaling, ang maong mga dahon mogitib lamang sa dihang ang mga kahoy wala magtubo ug ang ilang mga dahon mangalarag. Aron mouswag ang maong tinubdan sa pagkaon, ang tanang sanga sa pipila ka kahoy nga molabaw sa usa ka tinong gitas-on pul-ongan. Tungod niana ang kahoy mapugos pagpatubo ug mga sanga sa ubos nga bahin, nga makab-ot sa mga kanding. Ang resulta? Upat ka pilong pag-uswag sa timbang sa mga kanding nga nanibsib sa mga luna nga giandam sa linaing paagi.

Bisan pa sa maong mga ideya, ang mga tag-iyag gamayng panon tingali moatubang pag suliran nga lagmit dili masulbad sa siyentipikanhong panukiduki. Unsa ba kana? Buweno, sumala sa gipatin-aw sa usa ka tigbuhig-hayop, “ang mga kanding maanad sa mga tawo nga nag-atiman kanila, ug sila mahimong mga binuhi. Busa ang pag-ihaw ug usa ka binuhi mahimong suliran.” Ang mga tag-iya yanong dili gustong mobulag sa ilang mga binuhi! Mahimo kaha nga kana maoy laing hinungdan nga ang kanding nakalahutay?

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 27]

Ang Kamatuoran Bahin sa Gatas sa Kanding

Daghan ang moingon nga kini lisod mahilis, ang uban moingon nga kini anghit. Ayaw tuohi ang negatibong mga opinyon bahin sa gatas sa kanding. Kon ikaw may suliran sa paghilis sa gatas sa baka, ang imong doktor o eksperto sa pagkaon lagmit kaayong mosugyot sa gatas sa kanding isip kapuli. Bisan pag kini mas daghag protina ug tambok, ang gagmitoyng mga grano sa tambok mas gagmay ug mas daling hilison. Ug unsay ikasulti sa baho niini?

Sa pagkatinuod, ang gatas sa kanding walay baho. Kon ikaw makamatikod ug isog, dili-maayong baho, kana mahimong tungod kay ang kanding gigatasan diha sa dili-hinlong mga kahimtang o nakaduol sa laki nga kanding. Ang mga glandula sa baho nga anaa sa luyo sa mga sungay sa laki magpatunghag hormone nga makadani sa baye. Ugaling lang, ang hormone motakod sa tanan nga masaghiran sa laki nga kanding.

[Credit Line]

CNPC–​Centro Nacional de Pesquisa de Caprinos (Sobral, CE, Brasil)

[Mapa sa panid 25]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang “Sertão”

[Hulagway sa panid 26]

Gamiton sa kanding ang iyang maayog-disenyo nga baba aron pilion ang kinamaayohang mga bahin sa usa ka tanom

[Credit Line]

Dr. João Ambrósio–​EMBRAPA (CNPC)

[Picture Credit Lines sa panid 25]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.; goats: CNPC–​Centro Nacional de Pesquisa de Caprinos (Sobral, CE, Brasil)