Ang Nagkadiyutay nga Kahinguhaan sa Yuta

“Diha sa kinaiyahan ang tanang butang konektado sa usag usa, ug kita gipapanubag na karon sa atong mga sayop sa miagi.”​—Magasin nga African Wildlife.

ANG uban nagtawag niini nga ecological footprint. Kini maoy sukod sa nagamit sa mga tawo nga kinaiyanhong mga kahinguhaan nga gitandi sa katakos sa yuta sa pagpasig-uli niana. Sumala sa World Wildlife Fund, ang tibuok-yutang ecological footprint naalkanse sukad pa sa katuigan sa 1980. * Apan kana maoy usa lamang ka timailhan sa grabeng kapit-os nga gipahamtang nganha sa atong kalikopan.

Ang laing timailhan mao ang kahimtang sa mga ekosistema sa yuta. Ang terminong “ekosistema” nagtumong sa komplikadong kalangkitan sa tanang organismo diha sa kinaiyanhong kalikopan, nga naglakip sa buhi ug dili-buhi nga mga butang. Ang kinatibuk-ang kahimtang niini nga mga ekosistema​—nga gipakita sa gidaghanon sa mga espisye nga anaa sa kalasangan, tab-ang nga tubig, ug sa kadagatan​—maoy naglangkob sa gitawag sa World Wildlife Fund ingong Living Planet Index. Sukad sa 1970 hangtod sa 2000, kini nga index mius-os ug mga 37 porsiyento.

Aduna bay Igong Kinaiyanhong mga Kahinguhaan Para sa Tanan?

Kon ikaw nagpuyo sa usa ka nasod sa Kasadpan diin mahimo kang makapalit bisag unsang orasa diha sa mga tindahan nga punog mga baligya, lisod nimong mahanduraw nga hapit nang magnihit sa kinaiyanhong mga kahinguhaan. Bisan pa niana, gamayng porsiyento lamang sa mga molupyo sa yuta ang haruhay ug kinabuhi. Ang kadaghanan nanglimbasog adlaw-adlaw aron mabuhi. Pananglitan, gibanabana nga kapin sa duha ka bilyong tawo ang nagkinabuhi sa tulo ka dolyares o ubos pa niana kada adlaw ug ang maong duha ka bilyon wala makapahimulos sa baratong serbisyo sa komersiyal nga elektrisidad.

Gibasol sa pipila ka tawo ang mga pamaagi sa negosyo sa adunahang mga nasod nga maoy hinungdan sa kapobre sa kabos nga mga nasod. “Sa nagkalainlaing mga paagi,” nag-ingon ang Vital Signs 2003, “ang ekonomiya sa kalibotan dili para sa kaayohan sa mga kabos.” Samtang nagkadaghan ang mga tawo nga nag-ilogay aron makabaton ug gamayng bahin sa nagkadiyutay ug nagkamahal nga kinaiyanhong mga kahinguhaan, ang mga kabos intawon dili makaarang sa pagpakig-indig aron makuha ang pahat nga alang unta kanila. Tungod niana, ang  dugang kinaiyanhong mga kahinguhaan mapanag-iya na hinuon niadtong makaabot niana​—nga mao, ang mga adunahan.

Nagakahanaw nga mga Kalasangan

Gibanabana nga 80 porsiyento sa mga molupyo sa Aprika naggamit ug sugnod nga kahoy para sa pagluto. Dugang pa, “ang Aprika mao ang adunay kinatas-ang pag-uswag sa populasyon [ug] sa gidaghanon sa mga molupyo sa siyudad sa tibuok kalibotan,” nag-ingon ang magasing Getaway sa Habagatang Aprika. Tungod niana, ang teritoryo palibot sa pipila ka dagkong mga lungsod sa Sahel, usa ka dakong luna sa ugahon nga yuta sa habagatang utlanan sa Desyerto sa Sahara, gipamutlan ug mga kahoy sa gilapdon nga kapin sa 100 kilometros sa tanang direksiyon. Kanang mga kahoya wala lamang pamutla nga walay hinungdan. ‘Ang kinabag-an sa mga lungsoranon sa Aprika nagdaot sa kaugalingon nilang kalikopan aron lamang mabuhi,’ matod pa ni Propesor Samuel Nana-Sinkam.

Lahi kaayo ang kahimtang sa Amerika del Sur. Pananglitan, sa Brazil adunay mga 7,600 ka rehistradong mga kompaniya sa laging diha sa bagang kalasangan. Daghan niini gipanag-iya sa daghag-pondo nga dagkong mga kompaniya sa tibuok kalibotan. Ang kahoyng mahogany nagkantidad ug mga $30 alang sa usa ka kompaniya sa laging. Apan, sa dihang magpaganansiya na ang mga ahente, negosyante, ug mga tiggama, kanang mao gihapong kahoy mokantidad na ug kapin sa $130,000 sa dili pa moabot sa displeyhanan ug muwebles. Walay duhaduha nga ang mahogany giisip nga bililhong tuboran sa bahandi.

Daghan na ang napatik bahin sa pagdaot sa bagang kalasangan sa Brazil. Gipakita sa mga hulagway nga nakuha sa satelayt nga kapin sa 20,000 ka kilometro kuwadrado sa kalasangan sa Brazil ang gidaot kada tuig sukad sa 1995 hangtod sa 2000. “Kining makahahadlok nga gikusgon sa pagdaot sa kalasangan nagkahulogan nga ang luna nga ingon ka dako sa dulaanag potbol mahanaw matag walo ka segundo,” nagtaho ang magasing Veja sa Brazil. Makaiikag nga ang Tinipong Bansa lamang gitaho  nga nakapalit ug kapin sa 70 porsiyento sa mahogany sa Brazil sa tuig 2000.

Ingon usab niana ang kahimtang mahitungod sa pagpuril sa kalasangan sa ubang mga bahin sa kalibotan. Pananglitan, katunga sa mga kalasangan ug kakahoyan sa Mexico ang nahanaw sa miaging 50 ka tuig. Mas grabe pa gani ang pagpuril sa mga kalasangan dinhi sa Pilipinas. Kada tuig mahanaw ang mga 100,000 ka ektaryang kalasangan, ug niadtong 1999 gibanabana nga nianang gikusgona duolag dos-tersiya sa kalasangan dinhi ang mahanaw sulod sa usa ka dekada.

Dangtag 60 ngadto sa 100 ka tuig una pa mogulang ang usa ka gahing kahoy apan dangtan lamag pipila ka minuto ang pagputol niini. Matingala pa ba kita nga ang atong mga kalasangan dili dayon makahulip sa nangaputol nga mga kahoy?

Nagakahanaw nga Yuta

Sa dihang ang yuta wala nay tanom, ang naladlad nga yuta mauga dayon ug mapadpad sa hangin o mabanlas sa tubig. Kini nga kahimtang gitawag ug pagkakankan sa yuta.

Ang pagkakankan sa yuta mahitabo nga kinaiyanhon ug kasagaran dili dakong problema​—gawas kon pagrabehon kini sa mga tawo pinaagi sa dili-maayong paggamit sa yuta. Pananglitan, ang magasing China Today nag-ingon nga tungod sa mga alimpulos, ug uban pang mga hinungdan sama sa pagpuril sa kalasangan ug sobrang pagpasibsib sa kahayopan, “kusog nga midako” ang mga desyerto. Tungod sa dili-normal nga umaw nga mga kahimtang sa di pa dugayng mga katuigan, ang mga probinsiya sa Tsina nga nahimutang sa kasadpan ug sa amihanang-kasadpan daling maapektohan sa bugnaw nga hangin sa Siberia nga mohuros nianang nasora. Minilyong tonelada sa dalag nga balas ug abog ang mapadpad, nga ang uban niini makaabot pa hangtod sa Korea ug Japan. Mga 25 porsiyento sa yuta sa Tsina maoy desyerto na karon.

Ang pagkadaot sa kayutaan sa Aprika adunay susamang mga hinungdan. “Pinaagi sa pagpuril sa kalasangan aron mananom ug mga lugas,” matod pa sa Africa Geographic, “gipahuyang pag-ayo sa mga mag-uuma ang nipis nga yuta nga dili na kini maulian.” Gibanabana nga human mahinloi ang usa ka luna sa mga kahoykahoy, sulod sa tulo ka tuig mawala ang mga 50 porsiyento sa pagkatabunok niini. Busa, midugang ang magasin: “Minilyong ektarya ang dili na gayod maulian pa ug minilyon pa ang madaot sanglit ang mga abot sa uma sa ubang mga dapit nagkadiyutay kada tuig.”

Giingon nga ang Brazil mawad-ag 500 milyones ka toneladang yuta kada tuig tungod sa pagkakankan. Sa Mexico ang Department of Environment and Natural Resources nag-ingon nga 53 porsiyento sa mga kabugangan, 59 porsiyento sa kakahoyan, ug 72 porsiyento sa mga kalasangan ang naapektohan sa pagkakankan sa yuta. Maylabot sa tanang kasayoran nga nahisgotan na, nag-ingon ang taho sa United Nations Development Programme, “ang pagkakankan sa yuta nakaapektar tingali ug mga dos tersiya sa mga umahan sa kalibotan. Tungod niana, kusog nga mius-os ang produkto sa uma, samtang nagkadaghan ang mga tawong pakan-on.”

Tubig​—Libre, Apan Mahal Kaayo

Ang usa ka tawo mabuhi ug mga usa ka bulan nga walay pagkaon, apan siya mamatay sulod sa usa ka semana kon walay tubig. Busa, ang mga eksperto nag-ingon nga ang nagkadiyutay nga suplay sa tab-ang nga tubig mahimo na unyang hinungdan sa nag-usbaw nga kagubot sa umaabot nga katuigan. Sumala sa 2002 nga taho sa magasing Time, sa tibuok kalibotan kapin sa usa ka bilyong tawo ang lisod makakuha ug limpiyong tubig nga mainom.

Ang kanihit sa tubig mahitabo tungod sa nagkalainlaing mga hinungdan. Sa Pransiya, ang polusyon maoy usa sa mga hinungdan ug kini gikabalak-an pag-ayo. “Ang mga suba sa Pransiya grabeng nadaot tungod sa polusyon,” matod pa sa Le Figaro. Nasayran sa mga siyentipiko nga ang problema mao ang mga inagos nga punog nitrate nga sa panguna  naggikan sa mga abono nga gigamit sa pagpanguma. “Ang mga suba sa Pransiya nagbanlas ug 375,000 ka toneladang nitrate ngadto sa Atlantiko sa 1999, halos duha ka pilo ang gidaghanon sa gibanlas niadtong 1985,” nag-ingon ang mantalaan.

Ingon usab niana ang kahimtang sa Japan. Aron makatagana kanunay ug suplay sa pagkaon sa maong nasod, “ang mga mag-uuma walay laing mahimo kondili ang pagsalig lamang sa mga abono ug mga pamatay sa dangan aron matagbaw ang panginahanglan sa katilingban,” matod pa ni Yutaka Une, pangulo sa usa ka dili-panapi nga organisasyon labot sa kahilwas sa pagpanguma. Kini miresulta sa polusyon sa tubig sa ilalom sa yuta​—nga gitawag sa IHT Asahi Shimbun sa Tokyo nga “usa ka dakong problema sa tibuok Japan.”

Sa Mexico, 35 porsiyento sa mga sakit “naggikan sa mga hinungdan nga nalangkit sa kalikopan,” nagtaho ang mantalaang Reforma. Dugang pa, gibutyag sa usa ka pagtuon sa sekretaryo sa panglawas nga “1 sa matag 4 ka molupyo ang walay agosanan sa hugaw; kapin sa 8 ka milyon ang nagkalos sa ilang tubig gikan sa mga atabay, suba, lanaw, o sapa; ug kapin sa usa ka milyon ang nagkuhag tubig gikan sa mga trak nga gikargahag tangke sa tubig.” Dili ikatingala nga 90 porsiyento sa mga kaso sa kalibang sa Mexico gituohan nga gipahinabo sa hugawng tubig!

“Dili lamang kainit sa adlaw, puting balas, ug asul nga dagat ang anaa sa kabaybayonan sa Rio,” nag-ingon ang magasing Veja sa Brazil. “Aduna usab kiniy daghang bakterya gikan sa mga hugaw sa tawo ug hayop ug panalagsang mga pag-agas sa aseite.” Tungod kana kay kapin sa 50 porsiyento sa mga biya sa Brazil moagos nga deretso sa mga suba, lanaw, ug dagat nga wala maproseso. Ang resulta mao ang makanunayong kakulang sa limpiyong tubig. Hugaw usab kaayo ang mga suba palibot sa kinadak-ang siyudad sa Brazil, ang São Paulo, nga ang tubig nga mainom hakoton na karon mga 100 kilometros ang gilay-on.

Sa laing bahin sa yuta, ang dakong kakulangan sa tubig sa Australia naggikan sa proseso nga gitawag ug salinization o pagkatigom sa asin diha sa yuta. Sulod sa mga dekada ang mga tag-iyag yuta gidasig sa paghinlo sa ilang yuta aron makapananom. Tungod kay diyutay na lang ang mga kahoy ug mga kahoykahoy nga makasuhop sa tubig sa ilalom sa yuta, ang lebel sa tubig nag-anam ug saka, nga nagdala ug gatosan ka toneladang asin gikan sa ilalom sa yuta. “Mga 2.5 ka milyong ektarya [6.2 ka milyong akre] nga yuta ang nadaot na tungod sa kaparat,” matod pa sa Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation (CSIRO) sa Australia. “Kadaghanan niini mao ang kinadaghanag abot nga mga uma sa Australia.”

Nagtuo ang uban nga kon giuna pa lang unta sa mga magbabalaod sa Australia ang kaayohan sa publiko inay sa ganansiya, malikayan unta ang suliran sa kaparat. “Ang mga kagamhanan giingnan ingon ka sayo sa 1917 nga ang yuta sa Wheatbelt dali rang maapektohan sa kaparat,” matod pa ni  Hugo Bekle sa Edith Cowan University sa Perth, Australia. “Gibandilyo niadtong 1920 nga ang hinungdan sa kaparat sa mga sapa mao ang pagpamutol sa mga kahoy, ug sa katuigan sa 1930 giila sa Departamento sa Agrikultura nga mao gayod kiniy nakaingon sa pagsaka sa lebel sa tubig. Ang usa ka malukpanong pagtuon gipahigayon sa Gobyerno [sa Australia] pinaagi sa CSIRO sa 1950, . . . apan ang mga kagamhanan wala gihapon magpakabana niining maong mga pasidaan, nga nagsaway sa mga siyentipiko ingong mapihigon.”

Nameligro ang Atong Kalungtaran

Walay duhaduha nga daghang kalihokan sa mga tawo ginahimo nga may maayong motibo. Apan sumala sa kanunayng mahitabo, ang mga tawo wala gayoy igong kabangkaagan bahin sa kalikopan sa pagtagna sa mga sangpotanan sa atong mga lihok sa tukmang paagi. Ang mga resulta malaglagon. “Gidaot gayod nato ang pagkabalanse sa kinabuhi dinhi nga atong gipameligro ang yuta mismo nga nagsuportar kanato ug, tungod niana, nameligro ang atong kalungtaran mismo,” nag-ingon si Tim Flannery, direktor sa South Australian Museum.

Unsa ang solusyon? Makakat-on ba gayod ang mga tawo sa pagkinabuhi nga kaharmonya sa kalikopan? Sa pagkatinuod, maluwas pa ba ang planetang Yuta?

[Footnote]

[Kahon sa panid 6]

Hinungdanon ang Matag Tulo

Ang pipila ka yanong mga lakang makadaginot ug daghang tubig.

● Ayoha ang nagtulo nga mga gripo.

● Ayaw pagdugay ug kaligo diha sa shower.

● Sirad-i ang gripo samtang namarbas o nanipilyo.

● Gamitag kaduha o katulo ang mga tualya sa dili pa labhan.

● Paghulat nga igo na ang gidaghanon sa imong mga labhonon ayha pa gamiton ang washing machine. (Ang mao gihapong lagda mapadapat sa awtomatikong mga hugasanag plato.)

[Kahon/Hulagway sa panid 7]

Ayaw Pag-usik-usik Aron Dili Makulangan

● Bisan pag ang Australia mao ang kinaughang kontinente sa kalibotan, kapin sa 90 porsiyento sa tubig sa irigasyon niini “gipatubig sa mga tanom pinaagi sa yanong flood-and-furrow nga paagi sa irigasyon,” nagtaho ang The Canberra Times. Mao gihapon kini nga “teknolohiya ang gigamit sa dihang ang mga paraon nagtukod pa ug mga piramide.”

● Sa tibuok kalibotan, ang aberids nga tubig nga gigamit kada tawo maoy duolag 550,000 litros kada tuig. Apan, ang ordinaryong tawo nga taga-Amerika del Norte naggamit ug duolan sa 1,600,000 litros kada tuig. Ang usa ka kanhing republika sa Rusya mao ang naggamit sa kinadaghanang tubig kada tuig, nga nag-aberids ug 5.3 milyones litros kada tawo.

● Sumala sa Africa Geographic, “sa aberids, ang kada tawo sa Habagatang Aprika mokonsumo ug 4.0 ka global hectare [sukod sa pagkamabungahon sa yuta] kada tuig samtang ang nasod makatagana lamag 2.4 ka global hectare por tawo kada tuig.”

[Hulagway sa panid 5]

Gikaingin nga luna sa Sahel sa Burkina Faso. Kining lugara punog mga kahoy 15 ka tuig kanhi

[Credit Line]

© Jeremy Hartley/Panos Pictures

 [Hulagway sa panid 8]

Ang kaingin nga paagi sa pagpanguma nakadaot sa bagang kalasangan sa Cameroon

[Credit Line]

© Fred Hoogervorst/Panos Pictures

[Hulagway sa panid 8]

Ang polusyon gumikan sa sakyanan gikabalak-an gihapon sa Tinipong Bansa

[Hulagway sa panid 8, 9]

Mga 20,000 ka kilometro kuwadrado nga kalasangan sa Brazil ang ginadaot kada tuig sukad sa 1995 hangtod sa 2000

[Credit Line]

© Ricardo Funari/SocialPhotos.com

[Hulagway sa panid 9]

Kapin sa duha ka bilyong tawo nagkinabuhi sa tulo ka dolyares kada adlaw o ubos pa niana

[Credit Line]

© Giacomo Pirozzi/Panos Pictures

[Hulagway sa panid 9]

Ang tubig sa ilalom sa yuta nga nagsuplay sa atabay niining baryoha sa India nahugawan tungod sa mga punong sa pansat sa maong dapit

[Credit Line]

© Caroline Penn/Panos Pictures