Ang Yuta sa Dakong Kuwarta

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Guam

TALIWALA sa halapad kaayo nga Dagat Pasipiko, imong makaplagan ang kapuloan sa Yap. Ang tropikal nga katahom ug hayahay nga klima maoy hinungdan nga kining nagdug-ol nga mga pulo gusto kaayong dunggoan sa mga magpapanaw nga mangitag pribasiya. Apan ang mga bisita sagad makurat sa kamatuoran nga ang mga tawo magdeposito diay sa ilang kuwarta diha sa dalan. Ug dako pa gyod nga kuwarta!

Bisan diin sa mga pulo, imong mamatikdan ang lagpad nga mga bato atubangan sa mga bilding ug sa daplin sa mga agianan. Kanang mga batoha, nga gitawag ug rai sa lokal nga pinulongan, mao ang karaang kuwarta sa Yap. Bisan tuod ang ubang mga tawo magtipig sa ilang kuwartang bato diha sa balay, ang kadaghanan mogamit sa tinong mga lugar diha sa balangay nga maoy ilang “mga bangko.” Sa maong mga bangko, walay mga sekyu ug mga kahera nga motabang sa mga kustomer. Wala gani kay makitang bilding. Inay hiposon ang kuwarta diha sa mga kaha-deyero, kini nga “mga bangko” magtipig sa ilang mga katigayonan diha sa gawas. Didto imong makita ang lagpad nga mga kuwarta nga gisandig sa mga punoan sa lubi ug sa mga paril, nga ang kada usa adunay bangag sa tunga niini. Kining mga batoha adunay kuwatro metros ang diametro ug motimbang ug kapin sa lima ka tonelada.

Sa imong lugar, tingali magdaladala kag sensilyo sa imong bulsa, apan dinhi, ang mga sensilyo dako kaayo nga dili gani moigo sa kotse. Walay usa niining mga kuwartang bato ang nahimo sukad niadtong 1931. Apan, madawat pa gihapon kini sa kapuloan. Sa unsang paagi kining makaiikag nga salapi nagsugod?

Lisod nga Pagpanag-iya

Sumala pa sa kasugiran nga sa kanhiay, ang usa ka grupo sa mga maglalawig nga taga-Yap midunggo sa pulo sa Palau ug nakakuhag pipila ka  matahom nga mga bato. Ila kining gidala balik sa Yap, ug didto ang mga tawo nakahukom nga gamiton kadto ingong salapi. Gisugdan nila pagkulit ang mga bato ug gilagpad nga pormag katibuk-an nga bulan apan may bangag sa tunga.

Pilian kaayo ang mga taga-Yap bahin sa materyal nga ilang gigamit. Gusto nila ang mga mineral nga atong nailhan karon ingong aragonite ug calcite. Ang aragonite, nga nakaplagang nadeposito sa yuta, maoy usa ka substansiya nga makaplagan usab diha sa mga perlas, ug ang calcite maoy pangunang sangkap sa marmol. Makapadani kining mga batoha kon mahanasong makulit, apan walay ingon nga makaplagan sa Yap. Busa ang mga taga-Yap nagpadayon sa pag-adto sa Palau aron manguhag mga bato. Ang Palau nahimutang mga 400 kilometros sa habagatan-kasadpan sa Yap, mga lima ka adlaw nga paglawig latas sa makuyaw nga kadagatan sakay sa kinatigan nga mga baroto.

Didto sa Palau, ang mga taga-Yap mokuhag permiso sa lokal nga pangulo ug dayon magsugod pagkubkob sa solidong mga bato. Ginamit ang karaang mga himan, ilang tabason ang mga eslab nga bato gikan sa mga langob ug kuliton kini nga pormahog lagpad. Aron makakulit ug usa lamang ka buok kuwarta, ang pagdukdok ug pagtiltil magpadayon sa daghang bulan ug usahay mga tuig!

Bangagan nila ang mga bato aron mohaom ang dagkong mga poste aron kini ikalugsong ngadto sa baybayon. Didto ang bag-ong kinulit nga kuwarta isakay sa mga baroto o mga gakit nga kawayan. Aron madala ang dakong kuwarta, ang mga mamumuo nagpatindog niini diha sa tubig ug dayon naggamag dakong gakit sa palibot niini. Sa tabang sa mga layag nga gitulod sa hangin ug kusgang mga bukton nga nagbugsay, ila dayong giguyod ang gakit nga gikargahan sa bag-ong kinulit nga kuwarta balik sa Yap.

Kining tanan gihimo nga kinamot, ug makuyaw ang proseso. Sa pagkatinuod, daghan ang nangaangol o nangamatay samtang nagtiltil ug nagpaligid sa dagkong mga tipak sa bato diha sa kamad-an. Ug ang paglawig balik sa Yap makuyaw usab. Ang mga kuwartang bato makita sa ilalom sa kadagatan sa Yap ug Palau, nagpamatuod nga dili tanang kuwarta ni ang tanang tawo nga nagkarga niini luwas nga nakabalik sa Yap. Apan, may taga-Yap nga nanag-iya nianang nalunod nga mga kuwarta. Kana may kantidad sama ra sa mga lagpad nga bato didto sa kamad-an.

Pilay Kantidad Niini?

Human ang usa ka transaksiyon diin ang rai maoy ibayad, kasagaran nga pasagdan lang sa bag-ong tag-iya kon asa nahimutang ang bato. Daghan niini ang anaa gihapon sa ilang nahimutangan sulod na sa daghang dekada ug halayo gikan sa pinuy-anan sa ilang presenteng mga tag-iya. Walay angay kabalak-an nga kini kawaton.

 Kon ang usa ka kawatan modesider pagkawat sa kuwarta, kinahanglan una nga duna siyay kusog sa pagdala niana ug dayon magpabaga sa iyang nawong sa paghimo niana. Ang nakapalisod pa kay ang mga silingan nahibalo kon kinsay nanag-iya sa kada usa sa maong ligngin nga bato, ug dako kaayo ang ilang pagtamod bahin sa mga katungod sa propiedad.

Unsaon man nimo pagtasar sa kantidad sa kuwartang bato? Una, imong matikdan ang gidak-on, ang natural nga katahom niini, ug ang kalidad sa pagkakulit niini. Dayon imong tagdon ang kasaysayan niini. Unsa na kini ka dugay? Lisod ba kaayo ang pagkubkob ug pagkulit niadto? Nameligro o napildihan bag mga kinabuhi sa dihang gilawig kini sa mga tawo balik sa Yap? Sa kataposan, unsay kahimtang diha sa katilingban niadtong nalangkit sa transaksiyon? Ang kuwartang bato nga iya sa usa ka pangulo mas dakog kantidad kay nianang gipanag-iya sa usa ka ordinaryong tawo.

Niadtong 1960, sa dihang usa ka langyaw nga bangko mipalit ug usa ka bato nga kuwarta nga lima ka piye ang diametro, ang kasaysayan sa maong bato nahibaloan sa ubang kanasoran. Dayag nga kini gigamit na sukad pa sa katuigang 1880. Kas-a kini maoy gibayad sa mga panday sa pagtukod ug usa ka balay. Sa laing okasyon kini ang gipahalipay sa mga tawo sa usa ka balangay ngadto sa silingan nga mga balangay tungod sa ilang pagpasundayag ug usa ka espesyal nga sayaw. Ug sa ulahi gipabayloan kini sa usa ka tagbalay ug mga sin. Kining tanang transaksiyon gipahigayon nga wala kuhaa ang bato gikan sa orihinal nga gibutangan niini, ug walay gihuptang sinulat nga rekord. Ang pagpanag-iya ug ang kasaysayan sa maong sensilyong bato nahibaloan pag-ayo sa Yap.

Dili Kanunay Dakog Kantidad ang Mas Dakong Bato

Sa dihang gisugdan paggamit ang rai ginatos ka tuig na kanhi, ang mga batong sensilyo talagsaon ug bililhon kaayo mao nga mga pangulo lamang ang nanag-iya niadto. Dayon, sa ulahing bahin sa ika-19ng siglo, pinaagi sa mga kahimanan nga puthaw ug de-kargamentong mga barko nakulit ug nadala ang daghan sa maong mga sensilyo, lakip na ang mas dagkong mga bato. Bisan tuod ang mas bag-ong mga bato mas dagko kay sa mga karaan, kini menos ug bili, kay kini wala himoa sa naandan, mas lisod nga paagi.

Niadtong 1929 ang opisyal nga pag-ihap nagbutyag nga dihay 13,281 ka bato​—mas daghan pa kay sa populasyon diha sa mga pulo! Ang Gubat sa Kalibotan II nag-usab niana. Giilog sa mga sundalo ang kadaghanang kuwartang bato ug gibuak ang pipila niini ug gigamit sa paghimog mga tugpahanan ug mga kuta. Katunga na lamang sa lagpad nga mga bato ang nahibilin. Dayon ang tigpangitag mga sobenir ug pribadong mga kolektor nagdala sa daghang lagpad nga mga bato. Karon, ang kagamhanan nag-isip sa kuwartang bato ingong usa ka bahandi sa kultura ug legal nga nagpanalipod niini.

Sa Yap, ang mga kahoy dili mamunga ug kuwarta, ni binakbakan ug bulawan ang mga dalan. Apan ang mga tawo magbilin gihapon sa ilang bahandi diha sa dalan aron kini makita sa tanan!

[Mga mapa sa panid 20]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Japan

DAGAT PASIPIKO

Pilipinas

Saipan

Guam

Yap

Palau

[Credit Line]

Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Hulagway sa panid 21]

“Bangko” sa kuwartang bato

[Hulagway sa panid 22]

Ang pipila ka pirasong kuwarta sa Yap mahimong motimbang ug kapin sa lima ka tonelada