Paglawig—Sa Katubigan ug sa Kamad-an!

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA POLANDIA

Unsay imong hunahuna kon ang usa ka kapitan sa barko modapit kanimo sa paglawig​—dili lamang latas sa baloron nga kadagatan kondili latas usab sa nagbawodbawod nga kasagbotan?

ANG pagpadalag mga manggad sakay sa barko dugay nang gihimo diha sa lanaw sa Iława sa amihanang Polandia. Mga napulo ka siglo na kanhi, ang lokal nga mga abot sa uma, troso, ug mga produktong gama sa kahoy gisakay sa barko agi sa karaan, iladong ruta​—pahabagatan padulong sa Drwęca River ngadto sa Vistula River ug dayon paamihanan ngadto sa Baltic Sea. (Tan-awa ang mapa.) Gikan didto ang mga manggad gidala ngadto sa Kasadpang Uropa.

Sa ika-13ng siglo, human maparot sa Teutonikong mga Kabalyero ang dakong bahin sa rehiyon, kini nga ruta mas nailado. * Mas ulahi pa niini, gikan sa ika-16 nga siglo padayon, mikusog pag-ayo ang panginahanglan sa troso gikan niining dapita, kay gipamalit man kini sa mga magpapatigayon gikan sa Gdańsk ug sa mga tiggamag barko gikan sa Pransiya ug Denmark.

Nganong gikaikagan man pag-ayo ang maong mga troso? Ang usa ka rason mao nga ang yagpis, walay-buko nga mga kahoyng pino niining maong kalasangan nga motubo hangtod sa 50 metros ang gitas-on, maayo kaayong himoon nga mga palo sa linayagang mga barko. Ugaling lang, ang pagdalag mga troso agi sa layo ug liboton kaayong ruta sa suba sa Drwęca-Vistula dangtan man ug halos unom ngadto sa walo ka bulan.

 Pagpangitag Duolduol nga Ruta

Sa ilang pagpaningkamot nga masulbad kining problemaha, gitulotimbang sa mga tiglawig ang unom ka tag-as nga mga lanaw nga nahimutang tali sa Ostróda ug Elbląg, duol sa Vistula Lagoon. Kon pananglit kining mga lanawa madugtong, ang ruta gikan sa Drwęca River ngadto sa Baltic mahimong lima ka pilo nga mas duol! Mao nga misantop ang ideya sa pagkalot ug kanal aron makonektar ang mga lanaw. Ikasubo, sa wala madugay ilang nasabtan nga lisod ang paghimo sa maong proyekto tungod sa limitadong teknolohiya niadtong panahona. Pananglitan, unsaon man pagsulbad sa mga magtutukod ang 104 metros nga gihabogon sa lebel sa tubig nga anaa lamang sa gilay-on nga diyes kilometros?

Bisan pa sa maong mga kalisdanan, ang lokal nga mga magpapatigayon, mga tag-iyag yuta, ug mga tiggamag manggad buot nga makabaligya sa ilang mga manggad nga mas dali ug ganansiyado, mao nga gisigehan nilag agda ang nagamandong mga awtoridad sa Prussia kaniadto nga ikonektar ang mga lanaw. Sa kataposan, niadtong 1825 ang mga awtoridad miuyon sa paghimog kanal nga magdugtong sa mga lungsod sa Ostróda ug Elbląg ug usab sa dagat. Gimarkahan nila ang ruta nga agian sa tubig, ug ang disenyo gisalig sa usa ka sekretong magtatambag sa konstruksiyon. Apan sa dihang ang maong magtatambag nakamatikod nga dili diay niya mahimo ang maong tahas, iya lamang gitipigan ang iyang komplikadong mga drowing diha sa hunos.

Lantip nga Inhenyero nga Misalo sa Ideya

Halos dungan niadto, si Georg Jakob Steenke migraduwar sa usa ka eskuylahan sa Berlin nga may titulong master sa konstruksiyon, nga nag-espesyalisar sa hydroengineering. Kining may katakos nga batan-on sa wala madugay nagpamatuod sa iyang mga abilidad sa aktuwal nga trabaho, ug niadtong 1836 siya gitudlo sa usa ka hataas nga posisyon ingong inspektor sa mga dike sa Elbląg. Sa iyang trabaho gianalisar ni Steenke ang ideya sa pagtukod sa Oberland Canal, nga maoy pagtawag niini kaniadto. *

Sa pagka-1837, namugna ni Steenke ang usa ka bag-ong ruta sa kanal ug naugmad ang usa ka detalyadong plano nga bisan ang de-kargamentong mga barko mahimong makaagi sa kanal. Nianang panahona iyang gisunod usab pag-ayo ang bag-ong mga pamaagi sa teknolohiya sa hydroengineering. Sa kataposan, niadtong 1844 ang pagkanal gisugdan. Gikalot ang mga kanal tali sa mga lanaw ubay sa ibabaw nga bahin sa ruta, mao nga ang lebel sa tubig sa ubang mga lanaw mius-os ug mga lima ka metros. Giplano ni Steenke ang pagsulbad  sa nagpabiling 100 metros nga gitas-on sa lebel sa tubig pinaagi sa paghimo ug 25 ka sampong sa tubig.

Apan, human magama ang unang lima ka sampong sa tubig, naamgohan ni Steenke nga makababag lamang kini sa sistema ug makapahinay sa hapsay nga pag-agos sa tubig. Nga wala maluya, siya miadto sa Tinipong Bansa aron sa pagtuon kon giunsa pagsulbad ang samang mga problema sa dihang gitukod ang Morris Canal, nga mitadlas sa estado sa New Jersey. Nakaplagan ni Steenke nga ang mga sampong sa tubig sa Morris Canal mahal kaayo, apan may usa ka bahin nga iyang nakita didto nga nakapahinam kaniya. Kadto mao ang gipahandag nga mga rampa, hanayhay nga mga agianan nga mitadlas sa yuta, nga dunay mga platapormang may ligid nga gidisenyo aron isakay ug birahon ang mga barko tabok sa pikas tampi tali sa mga seksiyon sa kanal. Sa iyang paghiuli, gigamit ug gipauswag ni Steenke ug sa lain pang duha ka batid nga mga inhenyero ang maong ideya. Iyang gihunong ang paghimo sa lain pang mga sampong sa tubig ug gipalabi paghimo ang talagsaong sistema sa upat ka rampa. Handurawa ang kalipay ni Steenke sa dihang niadtong 1860, human ang malamposong mga pagsulay, ang unang seksiyon sa Oberland Canal gibuksan.

Dumalayong Handomanan sa Paghimo ug Kanal

Siyempre, ang usa ka bug-os nagaobra nga kanal langkoban dili lamang sa mga agosanan ug mga rampa kondili sa mga dam, mga ganghaan, mga makinarya nga mobira sa mga kable, mga lawak sa makina, ug ubang mga kahimanan usab​—nga kining tanan magsigeg kadaan ug kadaot. Mao nga 20 ka tuig human mabuksi ang kanal, ang usa ka bag-ong rampa gidugang aron ipuli sa lima ka daang orihinal nga kahoy nga mga sampong sa tubig. Ang pangunang seksiyon tali sa Elbląg ug Ostróda dunay gilay-on nga mga 82 kilometros. Ang total nga gilay-on sa ruta uban sa tanang seksiyon niini mokabat ug 212 kilometros.

Ang Oberland Canal, nga karon ginganlag Elbląg-Ostróda Canal, ginadayeg ingong usa ka buhat sa teknolohiya nga talagsaon ra sa kalibotan ug may talagsaon kaayong bili diha sa kasaysayan. Sa pagkakaron, wala na kaayo gamita ang kanal ingong komersiyal nga ruta sa pagpadalag mga manggad, ug kasagaran mga pambot, linayagang mga sakayan, mga yate, ug mga barko sa turista na lamang ang nagaagi sa kanal. Apan, bisan human ang daghan kaayong katuigan, saysay pa ni Dariusz Barton sa iyang giyang-libro nga Kanał Elbląsko-Ostródzki (Ang Elbląg-Ostróda Kanal), “kanang daan na kaayong mga kahimanan ug mga tinukod sa hydroengineering nagaobra pa gihapog maayo nga daw ang pag-agi sa panahon wala makadaot niini, kay kini gitukod nga ensakto kaayo, nga ang pagkatukma niini makapahingangha sa mga eksperto.”

Uban Kanamo sa Talagsaong Paglawig

Buot ka bang mouban kanamo sa paglawig ubay niining talagsaong ruta? Nanukad kami sa Ostróda sa pagkabuntag. Human moagi sa duha ka sampong sa tubig, kami karon naglawig na sa gihabogong 100 metros ibabaw sa lebel sa dagat. Samtang kami malinawong naglawig, nakadayeg kami sa bagang kalasangan sa mga kahoyng birch, elm, pine, ug fir, ug usab sa punog-tangbo nga kalamakan nga may nakatagkatag nga namulak nga mga liryo sa tubig. Ang ubang bahin niining dapita gihimo karon ingong gigahin nga mga dapit alang sa ihalas nga mga linalang, diin komon nga makita dinhi ang abohon nga mga talabong ug mga grebe diha sa mga tangbo o mga estork nga maampingong nagtaaktaak diha sa kabalilihan ug mabawng katubigan.

Mga 51 kilometros gikan sa among gigikanan, daw kalit lang nga misangko kami sa tumoy sa kanal! Apan among nakita didto ang duha ka haliging bato nga nagsuportar sa dagkong mga ligid nga gibudboran ug dagkong kable. Ang kapitan nagpahibalo nga nakaabot na kami sa unang rampa ug niadtong higayona, samtang ang mga pasahero diha sa salog, ang among gisakyang barko mipahiluna diha sa giunlod nga plataporma.​—Tan-awa ang barko ug plataporma sa panid 12.

Sa wala madugay ang tubig gikan sa usa ka linaing tangke gipaagos ngadto sa otso metros nga kalapdon nga waterwheel. Dayon miandar ang dakong makina nga gipatuyok ug tubig, nga nagbutad sa kable, sa plataporma, sa barko, ug kanamo. Samtang kami gibira paabante, ang puthaw nga mga riles nga gisakyan sa plataporma naghaw-as kanamo gikan sa tubig  pagawas sa kanal. Kini miagi sa tagaytay ibabaw sa rampa, ug dayon mipaubos sa lain pang 550 metros. Kami tinuod nga “naglawig” diha sa kamad-an! Dayon, ang mga riles mibalik pag-unlod sa tubig, ug ang plataporma miunlod usab ug miurong. Sa makausa pa ang barko nga among gisakyan naglutaw na usab sa tubig​—karon anaa kami sa 21 metros nga mas ubos kay sa unang lebel sa tubig ug nagpadayon kami sa paglawig. Kinahanglang mopaubos kami agi sa lima ka rampa nga sama niana sa dili pa kami makaabot sa Lake Druzno, nga 30 sentimetros lamang ibabaw sa lebel sa dagat.

Ang Lake Druzno maoy bahin sa puy-anan sa nagkadaiyang ihalas nga mga linalang, diin makaplagan ang kapin sa katunga sa 400 ka espisye sa mga langgam sa Polandia. Naglakip kini sa mga talabong, cormorant, manaol, agila, ug daghan pang mga espisye. Ubay sa lanaw, posibleng makakita kag osa, mga beaver, baboy ihalas, koneho, lynx, badger, moose, ug uban pang mga hayop. Sa kataposan, sa nagkilumkilom na, saylo ug diyutay sa amihanang tumoy sa lanaw, nahidangat kami sa dunggoanan sa Elbląg. Diha sa baybayon nagbarog ang mga gun-ob sa usa ka kastilyo​—usa ka hilom nga handomanan sa Teutonikong mga Kabalyero nga kas-a maoy nagkolonisar niining mga yutaa ug nagtukod ug pantalan dinhi. Nagugol namo ang usa ka adlaw nga nagsakay sa barko dala ang makalingaw nga mga handomanan sa among talagsaong paglawig!

[Mga footnote]

[Diagram sa panid 12, 13]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Kasang-an nga Seksiyon sa Elbląg-Ostróda Canal (Gitas-on nga gipakita diha sa metros ibabaw sa lebel sa dagat)

OSTRÓDA

↓ Lake Drwęckie

312 piyes [95 m]

↓

↓

Sampong sa Tubig sa Zielona

315 piyes [96 m]

↓

↓

4.6 kilometros [4.6 km]

↓

↓

Sampong sa Tubig sa Miłomłyn

325 piyes [99 m]

82 kilometros [82 km] ↓

↓

36.6 kilometros [36.6 km]

↓

↓

Mga rampa

↓

↓

9.6 kilometros [9.6 km]

↓

↓

↓ Lake Druzno

Lake Druzno

1 ka piye

ELBLĄG

[Diagram sa panid 14]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Lawak sa makina

Waterwheel

Mga kable Budboran sa kable sa ubos

Plataporma Mga Riles

 

 

Ibabaw nga kanal Budboran sa kable sa ibabaw Ubos nga kanal

[Mapa sa panid 13]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Baltic Sea

Gdańsk

Vistula Lagoon

Nogat

Vistula

Drwęca

Iława

Duol nga ruta latas sa kanal

Elbląg

Mga rampa

Ostróda

[Hulagway sa panid 12, 13]

Ang mga barko nga gisakay diha sa plataporma, birahon pataas o paubos diha sa rampa

[Credit Line]

Zdjęcia: A. Stachurski

[Hulagway sa panid 15]

Talan-awon gikan sa ibabaw sa kanal sa Ramp Kąty

[Mga hulagway sa panid 15]

Moose, beaver, ug dakog-tapay nga grebe, nakita diha sa lanaw

[Picture Credit Lines sa panid 15]

Boat: Zdjęcia: M. Wieliczko; all other photos: Zdjęcia: A. Stachurski