Cellphone—Higala o Kaaway?

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

PIPILA ka tuig kanhi, ang terminong “mobile phone,” nga maoy laing ngalan sa cellphone, morag sayop. Madala lang nimo ang telepono kon kusgan ka kaayo o kon duna kay telepono nga gitaod diha sa imong sakyanan, tungod kay ang mga baterya niini bug-at kaayo. Ang maong mga telepono mas dagko pa kay sa kahon sa sapatos, ug mokantidad ug libolibo ka dolyares.

Karon aduna nay mga 1.35 ka bilyong cellphone. Diha sa pipila ka nasod kapin sa katunga sa mga molupyo ang adunay mga cellphone. Kadaghanan niini mohaom lang sa imong palad, ug usahay kini ihatag lang nga walay bayad. * Ang mantalaan sa Australia nga The Bulletin nagtaho: “Ang gidaghanon sa mga cellphone nga gigamit halos pareho sa gitapo nga gidaghanon sa mga TV ug mga personal kompiyuter.” Diha sa kapin sa 20 ka nasod, mas daghan na karon ang mga cellphone kay sa naandang mga telepono. Usa ka eksperto bahin sa industriya naghubit sa mga cellphone dili lamang ingong usa ka katingalahang butang sa teknolohiya kondili “usa ka talagsaong butang sa katilingban.”

Unsay epekto sa mga cellphone diha sa katilingban? Kini ba higala o kaaway?

Dakong Kaayohan sa Negosyo

Ang pagkahimalitan kaayo sa mga cellphone maoy usa ka dakong kaayohan sa daghang negosyo. Usa ka dakong kompaniya nag-ingon: “Ang cellphone mao ang labing himalitan nga elektronikong butang sukad masukad.” Sa ato pa, mas dakong salapi ang gigasto para sa mga cellphone karon kay sa ubang elektronikong mga himan kaniadto.

Pananglitan, sa Australia, kapin sa 15 milyones sa 20 milyones ka molupyo ang adunay cellphone. Ang mga pumapalit sa usa lang sa daghang kompaniya sa telepono nianang nasora nakahimog 7.5 ka bilyong tawag sa cellphone sa di pa dugayng tuig. Sa tibuok kalibotan, mikitag bilyonbilyong dolyares ang mga kompaniya sa telekomunikasyon tungod sa mga cellphone. Dali rang masabtan kon nganong ang dagkong mga negosyo nag-isip sa mga cellphone ingong higala.

Nagmugnag Bag-ong Pinulongan

Kadaghanan sa minilyong mensahe nga gipadala ug gidawat niining maong modernong mga kahimanan maoy, dili diha sa matang sa pagpakigsulti, kondili diha sa matang sa sinulat nga pulong. Imbes makigsulti pinaagi sa cellphone, ang nagkadaghang tiggamit ug cellphone​—ilabina ang mga batan-on​—naggamit sa serbisyo nga gitawag ug Short Message Service (SMS) o pag-text. Pinaagi niini itayp nila ang mugbong mga mensahe ug ipadala kana sa usag usa nga gamay rag gasto. Tungod kay ang pagpakigkomunikar niining paagiha nagkinahanglag pagtayp sa mensahe diha sa gamayng keypad sa cellphone, ang mga hilig mo-text mogamit ug pinamubong matang sa pinulongan nga nagkombinar sa mga letra ug mga numero aron mabasa kana. Bisan pag lisod ang pagtagik ug pagtayp sa mensahe  kon itandi sa pagpakigsulti sa imong padad-an niana, mga 30 bilyones ka mensahe ang gipadala ug ginadawat sa tibuok kalibotan kada bulan.

Bahin sa unsa ang maong mga mensahe? Nadiskobrehan sa usa ka pagtuon didto sa Britanya nga 42 porsiyento sa mga batan-on nga nag-edad ug 18 hangtod 24 nag-text aron sa pagpakitag dili-seryosong romantikong interes, 20 porsiyento nag-text aron mohangyo nga makigdeyt sa usa ka tawo, ug 13 porsiyento nag-text aron taposon ang relasyon.

Ang pipila ka komentarista labot sa katilingban nabalaka nga ang sayop nga espeling ug ang dili-maayong han-ay sa mga pulong nga gigamit sa pag-text makadaot sa katakos sa mga batan-on maylabot sa literasiya. Ang uban dili mouyon niana, nga nag-ingon nga ang pag-text “nakapabalik sa interes sa bag-ong kaliwatan labot sa pagsulat.” Ang tigpamaba sa usa ka kompaniya nga naggamag Australianhong diksiyonaryo nag-ingon diha sa mantalaang Sun-Herald: “Talagsa ra kitang makahigayon sa pag-ugmad ug bug-os bag-ong estilo [sa pinulongan] . . . ang kombinasyon sa pag-text [SMS] ug sa internet nagkahulogan nga ang mga batan-on nagsige nag sulat. [Sila] kinahanglang may igong kahanas sa pagkat-on sa estilo ug pagkahimong batid sa mga pulong nga popular karon ug sa lagda . . . niining matanga sa pagsulat.”

Pipila ka Dili-Maayong Kaugmaran

Bisan tuod ang mga cellphone maoy mapuslanong himan sa pagpakighugoyhugoy ug sa pagpadagan ug negosyo, para sa daghang empleyado ang mga cellphone usahay morag talikala imbes usa ka higala​—nga nagpabati kanilang gikadena sa opisina. Gipakita sa usa ka surbi nga 80 porsiyento sa mga empleyado sa panganunsiyo ug 60 porsiyento sa mga mamumuo sa konstruksiyon ang mibatig kapit-os nga dali rang matawgan sa ilang mga amo ug mga kliyente sa tanang panahon. Tungod kay ang mga tawo mapugos man sa pagtubag sa tawag sa cellphone bisag asa sila o bisag unsay ilang ginabuhat, mitungha ang kahimtang nga gitawag sa usa ka tigdukiduki nga “kultura sa mga kabaldahan.” Agig sanong, ang mga inhenyero naghimo ug usa ka materyales para sa pagpanukod nga gamiton diha sa mga restawran ug mga sinehan nga magbabag sa mga signal sa cellphone.​—Tan-awa ang kahong “Mga Sugyot Labot sa Paggamit ug Cellphone.”

Gawas pa sa pagmugnag makapikal nga mga kabaldahan, kining kaylap kaayong gigamit nga mga himan posibleng magpameligro sa publiko. Nakaplagan sa usa ka Canadianhong pagtuon nga ang paggamit ug cellphone samtang magdrayb mahimong sama ka peligroso sa pagdrayb ubos sa impluwensiya sa alkoholikong ilimnon. Si Propesor Mark Stevenson, sa Injury Research Centre sa University of Western Australia, misaysay nga ang pagpakig-estorya diha sa cellphone samtang nagdrayb mas malisod pa kay sa pagpakig-estorya lamang sa usa ka tawo diha sa awto. Bisan pa sa mga kapeligrohan ug sa kamatuoran nga sa ubang mga dapit mahimong multahan sa mga polis ang mga drayber nga naggamit ug cellphone samtang nagdrayb, nakaplagan sa usa ka di pa dugayng surbi nga 1 sa 5 ka Australianong mga drayber ang nag-text ug un-tersiya ang mitawag o midawat ug tawag sa ilang mga cellphone samtang nagdrayb.

Duna usay kapeligrohan ang dili-angayng paggamit ug cellphone sa dihang magsakay ug ayroplano. Bisan tuod ang mga kable sa mas bag-ong mga ayroplano makababag sa mga signal sa cellphone, ang ubang mga ayroplano nga padayon pang gigamit nameligro gihapon sa mga kabaldahan gumikan sa mga signal sa cellphone. Ang New Scientist  nagtaho: “Sa mga eksperimento nga gihimo samtang nagsakay sa duha ka depasaherong ayroplano, gikompirmar sa Civil Aviation Authority [CAA] sa Britanya nga ang radyasyon sa cellphone makabalda sa elektronikong mga kahimanan nga mahinungdanon sa luwas nga paglupad sa ayroplano.” Nagpaila sa usa ka dakong kapeligrohan nga ipahinabo sa mga cellphone, ang tigpamaba sa CAA nag-ingon: “Ang cellphone mopagulag mas dakong puwersa kon magkalayo kini gikan sa base station niini. Busa samtang mopaibabaw ang ayroplano, mas mokusog ang signal sa cellphone, nga magpadako sa lebel sa kabaldahan panahon sa peligrosong yugto sa paglupad.” Nakaplagan sa usa ka Australianhong pagtuon nga ang personal nga elektronikong mga kahimanan, lakip na sa mga cellphone, maoy nakaingon sa ubay-ubayng mga panghitabo diin ang komersiyal nga mga ayroplano nakaagom ug mga problema sa dihang naglupad tungod kay ang mga pasahero wala manumbaling sa mga pasidaan nga patyon ang ilang mga cellphone samtang nagsakay sa ayroplano.

Mga Cellphone ug Kanser

Gilantugian pa gihapon kon kaha ang mga radio frequency gikan sa mga cellphone ug sa mga base station nga nagpasa sa mga signal niini makapahinabo ba ug kanser diha sa mga tawo. Tungod kay ginatos ka milyong tawo ang naggamit ug mga cellphone, bisan kon gamayng porsiyento lang niini ang makadaot sa panglawas, mahimo na unya kining dakong kapeligrohan sa panglawas. Busa, daghang makuting siyentipikanhong mga pagtuon ang nag-imbestigar bahin sa epekto sa radyasyon sa cellphone nganha sa buhing tisyu. Unsay nakab-ot nilang konklusyon?

Ang Independent Expert Group on Mobile Phones (IEGMP) nagpagawas ug usa ka taho nga nagkanayon: “Ang Expert Group nagtuo nga, binase sa pamatuod nga mabatonan karon, dili angayng mabalaka ang mga tawo bahin sa paggamit sa mga cellphone.” Ang New Scientist nagtaho usab: “Bisan pa sa makahahadlok nga mga sugilanon sa di pa dugayng katuigan, ang kadaghanan sa pamatuod sa pagkakaron nagsugyot nga ang pagkaladlad sa gipagula nga radio frequency sa mga cellphone dili makadaot sa panglawas. Ang mga pagtuon nga adunay gipakitang mga epekto wala masubli.”

Tungod kay aduna pa gihapoy mga pagduhaduha bahin sa mga epekto sa mga cellphone nganha sa panglawas, milyonmilyong dolyares ang padayong gigasto para sa dugang pagpanukiduki. Hangtod makaplagan ang usa ka klarong tubag, ang IEGMP nagsugyot sa mosunod: “Ayaw gamitag dugay ang mga cellphone kutob sa mahimo. Gamita ang mga cellphone nga mubo ug specific energy absorption rate (SAR) o diyutay lamang ug ipagula nga radyasyon. Gamita ang mga cellphone nga dunay mga earphone o speakerphone ug uban pang mga kahimanan nga napamatud-ang makapamenos sa SAR.” Ang Expert Group nagsugyot usab nga “ang mga bata nga wala pay disesayis anyos ang edad dili angayng pagamiton ug mga cellphone,” sanglit ang nagaugmad pa nga sistema sa nerbiyos sa mga bata maghimo kanilang “mas daling madutlan sa bisan unsang wala-mailhing mga risgo sa panglawas.”

Bisan tuod ug gilantugian pa, ang mga cellphone adunay dakong epekto sa ekonomiya ug sa katilingban. Sama sa ubang elektronikong mga kahimanan​—TV ug personal nga kompiyuter​—ang cellphone puwedeng mahimo nga usa ka mapuslanong ulipon o usa ka dominanteng agalon. Ang gahom nga motino kon kini mahimo bang usa ka higala o kaaway anaa ra gayod sa mga kamot sa tag-iya niini.

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 19]

MGA SUGYOT LABOT SA PAGGAMIT UG CELLPHONE

1. Ayawg kusga ang imong tingog kon nakig-estorya ka ginamit ang imong cellphone diha sa publikong dapit. Ang mikropono sa cellphone sensitibo kaayo, ug ang mga tawo sa imong palibot lagmit dili gayod interesado sa inyong giestoryahan.

2. Patya o ibutang sa silent-vibrate function ang imong cellphone kon anaa ka sa relihiyosong mga tigom, miting labot sa negosyo, sinehan o uban pang publikong okasyon, o diha sa restawran.

3. Ayaw paggamit ug cellphone samtang nagdrayb.

[Hulagway sa panid 18]

Sa tibuok kalibotan, mga 30 ka bilyong text ang gipadala kada bulan

[Hulagway sa panid 20]

Ang paggamit ug cellphone samtang magdrayb mahimong sama ka peligroso sa pagdrayb ubos sa impluwensiya sa alkoholikong ilimnon