“Ikaw si Dr. Livingstone, Dili Ba?”

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Tanzania

“Ilalom sa punoan sa mangga nga nagbarog dinhi kaniadto, si Henry M. Stanley nakighimamat kang David Livingstone, 10 Nobyembre 1871.”​—Plake sa Livingstone Memorial Monument sa Ujiji sa Lake Tanganyika, Tanzania.

KAPIN na sa usa ka siglo kanhi nga gipahayag ni Stanley kining gibantog nga pagtimbaya: “Ikaw si Dr. Livingstone, dili ba?” Sa mga nasod nga gawas sa Tanzania, lagmit pipila ray nakasabot sa kahinungdanon sa maong panagtagbo.

Busa matulon-anon ang pagduaw sa Livingstone Memorial Museum sa Tanzania. Ang among giya nga si Gn. Mbingo, mainitong nag-abiabi kanamo. “Diha sa lugar nga gitukoran sa monumento,” siya misaysay, “nagbarog kaniadto ang usa ka dakong punoan sa mangga, nga sa ilalom niana si Stanley nakighimamat kang Livingstone.” Karon anaa nay duha ka dagkong punoan sa mangga nga nagbarog dinha. “Abi god ninyo,” siya nagpadayon, “sa katuigang 1920, dayag nga himatyon na ang orihinal nga punoan sa mangga. Wala na kini matabang. Mao nga duha ka gipasaha nga mga mangga gitanom duol sa monumento.”

Kinsa si Livingstone?

Samtang naglingkod kami sa landong sa usa ka punoan sa mangga, si Gn. Mbingo nagsaysay nga si David Livingstone natawo niadtong 1813 sa gamayng lungsod sa Scotland nga gitawag Blantyre. “Bisan tuod siya nagdako sa kakabos, mitrabaho siya aron masuportahan ang iyang pag-eskuyla ug siya nabansay ingon nga doktor ug misyonaryo.” Nasayran namo nga ang London Missionary Society maoy nagpadala kaniya ngadto sa Aprika, diin iyang gigugol ang 30 ka tuig sa iyang kinabuhi, nga nailhan ingong eksplorador ug misyonaryo.

“Tulo ka beses si Dr. Livingstone miadto sa Aprika,” matod pa sa among giya. “Una siyang nahiabot sa Habagatang Aprika niadtong 1841. Niadtong 1845, siya naminyo kang Mary Moffat, anak sa iyang kaubang misyonaryo nga si Robert Moffat.” Upat ang ilang anak. Ug bisan tuod siya gikuyogan ni Mary sa daghan niyang mga panaw, ang kasibot ni Livingstone sa eksplorasyon maoy nakaingon nga wala na kaayo siyay panahon sa pamilya. Si Mary Livingstone namatay sa sakit nga malarya niadtong 1862 samtang mikuyog kaniya sa usa sa iyang mga panaw.

Ang The New Encyclopædia Britannica nag-ingon: “Si Livingstone andam sa pagpasangkad sa Kristiyanismo, komersiyo, ug sibilisasyon​—ang tulo ka butang nga gituohan niyang maoy magbukas sa Aprika​—paamihanan saylo sa mga utlanan sa Habagatang Aprika hangtod sa kinapusoran sa kontinente. Sa iyang nabantog nga mga pulong niadtong 1853 iyang gitin-aw ang iyang katuyoan: ‘Akong buksan ang dalan ngadto sa kinapusoran bisan pag ako mamatay.’” Busa ang mga panaw ni Livingstone dili bug-os pag-ebanghelyo. Sa kamaisogon iyang gipaningkamotan nga mahunong ang pagpangulipon. Gidasig usab niya ang kaikag sa eksplorasyon ug gihimong tumong ang pagkaplag sa mga tinubdan sa Subang Nilo.

 Apan, naamgohan ni Livingstone nga dako ra kaayo ang buluhaton nga dili niya kadto mahimo nga mag-inusara. Niadtong 1857 iyang giingnan ang usa ka grupo sa batan-ong mga lalaki sa Cambridge University: “Ako nahibalo nga pipila ka tuig gikan karon ako mamatay sa maong nasod, nga karon nabuksan na; ayaw itugot nga kini masirad-an pag-usab! Mobalik ako sa Aprika aron maningkamot nga kini mabuksan alang sa komersiyo ug Kristiyanismo; ipadayon ba ninyo ang buluhaton nga akong nasugdan? Isalig ko kini kaninyo.”

Bisan pa niana, gisuhid pag-ayo ni Livingstone ang tibuok sentral Aprika. Lakip sa ubang mga butang, iyang nakaplagan ang dagkong mga busay sa Zambezi River, nga iyang gitawag ug Victoria Falls, nga gingalan kang Hara Victoria. Sa ulahi iyang gihubit ang mga busay ingong ‘ang labing kahibulongang talan-awon nga iyang nasaksihan sa Aprika.’

Ang Pagpangita

“Ang kataposang panaw ni Livingstone nagsugod niadtong 1866,” saysay pa sa among giya. Apan nagkagubot ang iyang mga tawo. Gibiyaan siya sa uban niyang mga kauban ug sila namalik sa Zanzibar, nga maoy nanabi nga kuno patay na si Livingstone. Apan siya nagpadayon. Sa Ujiji, sa sidlakang baybayon sa Lake Tanganyika, iyang gipundar ang sukaranan sa iyang mga panaw.

“Apan si Livingstone wala igdungog sa Uropa sulod na sa tulo ka tuig. Abi nilag siya patay na. Mao nga ang magpapatik sa mantalaang New York Herald nagpadalag reporter nga si Henry Morton Stanley sa pagpangita kang Livingstone​—patay o buhi. Siyempre, buhi pa si Livingstone. Apan siya nanginahanglan pag-ayo ug mga suplay ug masakiton usab kaayo. Niadtong Nobyembre 1871, usa sa mga sulugoon ni Livingstone miabot sa iyang balay nga nagsinggit: ‘Mzungu anakuja! Mzungu anakuja!’” Sa pinulongang Swahili kana nagpasabot nga “Naay tawong puti nga nagsingabot!”

Ang tinuod mao nga si Stanley migugol nag halos walo ka bulan sa pagpangita kang Livingstone. Sa sinugdan siya miagi sa India padulong sa Aprika, nga nakadangat sa isla sa Zanzibar niadtong Enero 6, 1871. Niadtong Marso 21, 1871, siya migikan sa sidlakang baybayon nga siyudad sa Bagamoyo dala ang unom ka toneladang mga abiyo ug 200 ka sinuholang mga tawo. Makuyaw kaayo ang 1,500 kilometros nga panaw agi sa mga lugar nga wala pa sa mapa! Miapaw ang mga suba tungod sa kusog nga mga pagbunok sa ulan. Si Stanley ug ang iyang mga tawo nag-antos tungod sa malarya, ubang mga sakit ug sa kakapoy. Napunog mga buaya ang tanang suba. Si Stanley nalisang nga nagtan-aw sa dihang usa ka buaya miguyod sa usa sa iyang nahibiling mga asno hangtod kini namatay. Sa laing okasyon, si Stanley mismo diriyot nang mahambat sa mga bangkil sa buaya! Apan bisan pa niana, hugot ang iyang tinguha nga molampos. Nadasig  siya sa mga taho nga didtoy puti nga lalaki nga tigulang na kaayo nga nagpuyo sa dapit sa Ujiji.

Sa nagkaduol na si Stanley sa Ujiji, siya nangandam sa panagtagbo. Ang basahong Stanley, ni Richard Hall nag-ingon: “Nagniwang ug gikapoy si Stanley, apan iyang gibati nga siya mahimong magpakitag kalig-on kay sa [nangaging mga eksplorador] sa dihang siya misulod sa lungsod. Sa pagkatinuod, kadto nahimong usa ka mahinungdanong yugto sa kasaysayan​—ug siya nakahimo ug nakarekord usab niadto. Ang tanan niyang kauban sa panaw nagsul-ob sa ilang nahibilin nga kinamaayohang mga biste. Si Stanley nagbutang ug bag-ong bandana libot sa iyang topee [gaan nga helmet], nagsul-ob ug hinlong puti nga pranela, ug gipasinaw pag-ayo ang iyang mga botas.”

Si Stanley nag-asoy sa sunod nga nahitabo: “Sa kataposan ang grupo sa mga magpapanaw mihunong . . . Didtoy usa ka grupo sa labing tinahod nga mga Arabo; ug sa nagkahiduol na ako, akong nakita ang puti nga nawong sa usa ka tigulang nga lalaki sa ilang taliwala. . . . Among gitukas ang among mga kalo, ug ako miingon, ‘Ikaw si Dr. Livingstone, dili ba?’ ug siya mitubag, ‘Oo.’”

Pagkahuman Niadto

Ang unang plano ni Stanley mao nga siya magpabilin sa igong gidugayon aron siya makainterbiyo ug makasulat sa iyang estorya. Ugaling lang, si Livingstone ug Stanley dali ra kaayong nagkahigalaay. Ang among giya miasoy: “Si Stanley nagpabilin uban kang Livingstone sulod sa daghang semana, ug ilang gisuhid ang Lake Tanganyika. Gisulayan ni Stanley pagkombinsir si Livingstone nga mobalik sa Uropa, apan si Livingstone determinadong magpabilin ug mangita sa mga tinubdan sa Nilo. Mao nga niadtong Marso 14, 1872, si Stanley ug Livingstone masulub-ong nagbulag. Mibalik si Stanley sa baybayon, diin siya mipalit ug mga abiyo ug kini gipadala kang Livingstone. Human niadto, si Stanley mipaingon sa Uropa.”

Unsay nahitabo kang Livingstone? Ang among giya misaysay: “Niadtong Agosto 1872, gisugdan na usab ni Livingstone ang iyang pagpangita sa mga tinubdan sa Nilo. Mipadulong siya sa habagatan ngadto sa Zambia. Apan gidaog na gayod siya sa kakapoy ug sakit. Niadtong Mayo 1, 1873, siya nakaplagang patay. Ang iyang mga sulugoon . . . nagbalsamar sa iyang lawas, nga naglubong sa iyang kasingkasing ug mga tinai sa yuta sa Aprika. Ang lawas ni Livingstone gibiyahe ug 2,000 kilometros padulong sa Bagamoyo, diin gidawat sila sa mga misyonaryo. Ilang gihikay ang pagdala kanila ngadto sa Zanzibar ug dayon ngadto sa Britanya. Ang patayng lawas nakadangat sa London niadtong Abril 15, 1874, ug gilubong sa Westminster Abbey tulo ka adlaw sa ulahi. Gidangtan ug halos usa ka tuig una pa makadangat sa kataposang lubnganan ang patayng lawas ni Livingstone.”

Si Stanley mibalik sa Aprika aron ipadayon ang nasugdan ni Livingstone. Iyang gipangulohan ang mga ekspedisyon nga nagsuhid sa mga dapit palibot sa Lake Victoria ug Lake Tanganyika ug ang agosanan sa dakong Congo River.

Ang usa makadayeg gayod sa kaisog ug kalig-on sa mga lalaking sama kang Livingstone ug Stanley. Ang Britannica nag-ingon bahin kang Livingstone: “Ang iyang mga kaplag​—geograpikanhon, teknikal, medikal, ug katilingbanong mga butang​—nagtaganag daghan kaayong kahibalo nga ginasusi pa gihapon karon.” Ug bisan tuod si Livingstone ug Stanley mahinumdoman karon ingong mga eksplorador ug dili ingong usa ka magsasangyaw ug usa ka reporter, ang ilang nahimo nakatabang sa pagbukas sa ganghaan aron ang kahibalo sa Bibliya ikasabwag sa lagyong mga lugar mga dekada sa ulahi.

Tungod niana ang mga misyonaryo sa mga Saksi ni Jehova nakatabang sa ginatos ka libong Aprikano sa pagdawat sa mga kamatuoran sa Bibliya. Ngani, sa Ujiji, diin si Stanley unang nakighimamat kang Livingstone, ang buluhaton sa mga Saksi sa pagpaambit sa mga kamatuoran sa Bibliya ilado kaayo. Sa dihang ang mga molupyo makakita na gani kanila diha sa gawas sa ilang mga pultahan, komon na lamang nga ang usa kanila mangutana, “Mga Saksi ni Jehova mo, dili ba?”

[Mapa sa panid 23]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Lake Victoria

Mga ekspedisyon ni Livingstone

Cape Town

Port Elizabeth

Kuruman

Lake Ngami

Linyanti

Luanda

Victoria Falls

Quelimane

Mozambique

Mikindani

Zanzibar

Chitambo

Lake Tanganyika

Nyangwe

Ujiji, diin ang duha ka lalaki nagkahimamat

Ang pagpangita ni Stanley kang Livingstone niadtong 1871

Zanzibar

Bagamoyo

Ujiji, diin ang duha ka lalaki nagkahimamat

[Credit Line]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Hulagway sa panid 22, 23]

David Livingstone

[Credit Line]

Livingstone: From the book Missionary Travels and Researches in South Africa, 1858

[Hulagway sa panid 22, 23]

Henry M. Stanley

[Hulagway sa panid 23]

Victoria Falls

[Hulagway sa panid 24]

Usa sa mga Saksi ni Jehova nagpaambit sa kamatuoran sa Bibliya sa Ujiji