Kapit-os—Mga Hinungdan ug Epekto Niini

UNSA ang kapit-os? Sumala sa usa ka eksperto, ang kapit-os mahubit ingong “bisan unsang pisikal, kemikal, o emosyonal nga hinungdan nga mohatag ug tensiyon sa lawas o hunahuna.” Kini ba nagpasabot nga ang kapit-os kinaiyanhong makadaot? Dili. Sumala kang Dra. Melissa C. Stöppler, “may kaayohan usahay ang kasarangang sukod sa kapit-os ug tensiyon. Ang pagbatig gamayng kapit-os sa dihang maghimog proyekto o asaynment kasagarang motukmod kanato nga ayohon ang trabaho ug magtrabaho nga masiboton.”

Busa kanus-a man makadaot ang kapit-os? Si Stöppler nagkanayon: “Ang kapit-os makadaot lang kon kini sobra na, o kaha kini dili dumalahon sa maayong paagi.” Tagda ang pipila ka kasagarang mga hinungdan sa kapit-os.

Ang Kapit-os sa Pagpanginabuhi

Si Haring Solomon miingon: “Wala nay laing mas maayo alang sa tawo kay sa mokaon siya ug moinom ug himoon niya ang iyang kalag nga makapahimulos ug maayo sa iyang kahago.” (Ecclesiastes 2:24) Ugaling lang, alang sa daghang empleyado, ang trabahoan maoy dapit nga punog tensiyon.

Usa ka taho gikan sa European Agency for Safety and Health at Work nag-ingon nga ang pipila ka hinungdan kon nganong ang mga mamumuo kanunayng tensiyonado diha sa ilang trabahoan maoy tungod kay dili maayo ang komunikasyon tali sa tigdumala ug mga empleyado, dili hatagan sa mga tigdumala ang mga mamumuo ug katungod sa pagpahayag sa ilang opinyon alang sa mga desisyon nga makaapektar kanila, adunay mga panagbangi tali sa mga mamumuo, o walay kasegurohan ang trabaho ug/o gamay ra ang suweldo. Bisag unsa pay hinungdan, ang kapit-os nga giatubang sa nagtrabahong mga ginikanan diha sa trabahoan nakapaluya kanila mao nga maglisod na sila sa pagtagana sa mga panginahanglan sa ilang pamilya. Ug lagmit nga dako kaayo ang maong mga panginahanglan. Pananglitan, sa Tinipong Bansa, mga 50 ka milyong tawo ang nag-atiman ug masakiton o tigulang nga membro sa pamilya sulod sa usa ka tuig. Ang mga problema sa panalapi makapabug-at usab kaayo sa pamilya. Si Rita, nga may duha ka anak, naglisod  sa panalapi sa dihang ang iyang bana, si Leandro, naaksidente sa sakyanan ug kinahanglang mag-wheelchair. Si Rita miadmitir: “Ang mga problema sa panalapi makahatag ug tensiyon. Sapoton ka kon wala kay ikabayad sa tanang gastos sa panimalay.”

Ang Kapit-os sa Tagsaanong mga Ginikanan

Dako usab ang giatubang nga kapit-os sa tagsaanong mga ginikanan samtang naningkamot sila sa pagtagana sa mga panginahanglan sa ilang mga pamilya. Ang pagbangon ug sayo aron sa paghikay ug pamahaw, pagpailis sa mga bata ug paghatod kanila sa eskuylahan, pagdalidali aron dili maulahi sa trabaho, ug dayon pag-akatar sa mga responsabilidad diha sa trabahoan lagmit makapaluya sa tagsaanong ginikanan sa pisikal ug emosyonal nga paagi. Ug sa dihang matapos na ang tibuok-adlaw nga trabaho sa usa ka inahan, matensiyon na usab siya tungod kay magdalidali na pod siya sa pagkuha sa iyang mga anak sa eskuylahan, pag-andam ug panihapon, ug pag-akatar sa mga gimbuhaton sa balay. Si María, usa ka tagsaanong ginikanan nga may upat ka anak nga babayeng mga tin-edyer, nagtandi sa iyang kinabuhi ngadto sa usa ka pressure cooker, nga nag-ingon: “Grabe kaayo ang akong bation nga tensiyon nga daw moboto na ako.”

Mga Bata Gipit-os

Matod pa sa sosyologo nga si Ronald L. Pitzer: “Daghang batan-on nakasinati ug grabeng kapit-os.” Kinahanglang atubangon nila ang pisikal ug emosyonal nga mga kausaban nga dala sa pagkatin-edyer. Anaa usab ang mga kapit-os sa eskuylahan. Sumala  sa librong Childstress! ang ordinaryong adlaw sa eskuylahan “tugob sa mga problema ug mga tensiyon nga makapatunghag kapit-os​—diha sa ilang mga leksiyon, esport, relasyon sa isigkaingon ug pagpakiglabot sa mga magtutudlo.”

Sa ubang mga dapit ang kapeligrohan sa kapintasan diha sa eskuylahan nakapasamot sa kabalaka​—wala pay labot niini ang mga pag-atake sa terorista ug uban pang mga katalagman nga gikahadlokan sa daghang batan-on karon. Usa ka tin-edyer nga babaye misulat: “Makuyawan kami kon ang mga ginikanan kanunayng maghisgot kon unsa na ka makahahadlok ang kalibotan karon.”

Ang mga ginikanan angay nga mahimong tinubdan sa kusog sa ilang mga anak. Apan, matod pa ni Pitzer: “Kasagaran, ang paningkamot sa mga bata ug mga tin-edyer sa pagsugid sa ilang lalom nga mga pagbati dili seryosohon, dili tuohan, pakamenoson, o balewalaon lang sa mga ginikanan.” Sa ubang mga kahimtang ang mga ginikanan walay mahimo tungod sa ilang kaugalingong mga suliran sa kaminyoon. “Morag kanunay rang mag-away ang akong mga ginikanan,” matod sa batan-ong si Tito, kansang mga ginikanan nagbulag sa ulahi. Sama sa giingon sa librong Childstress!, “dili lang pagdagmal ug sakit nga mga pulong ang mga hinungdan sa emosyonal nga kapit-os. Ang gihambin nga kayugot nga madayag gihapon bisag ang usa mogamit pag tam-is nga mga pulong makapabalisa usab sa mga bata.”

Ang Kadaot nga Ipahinabo sa Kapit-os

Batan-on ka man o tigulang o ang hinungdan sa imong kapit-os mao ang trabaho o eskuylahan, ang makanunayong kapit-os makadaot gayod sa imong panglawas. Usa ka medikal nga magsusulat mipatin-aw: “Sa dihang ang usa tensiyonado, ang iyang lawas ikatandi sa ayroplano nga nangandam sa paglupad.” Oo, kon tensiyonado ka, mokusog ang pitik sa imong kasingkasing ug mosaka ang presyon sa imong dugo. Motaas ang sukod sa asukar sa imong dugo. Manggawas ang mga hormone diha sa dugo. “Kon magsigesige ang kapit-os,” nagpadayon ang maong magsusulat, “ang tanang organo sa lawas nga mosanong sa kapit-os (ang utok, kasingkasing, baga, kaugatan, ug kaunoran) sublisubli nga mahago o dili kaayo makaobra. Sa kadugayan, kini lagmit mohatag ug pisikal o sikolohikal nga kadaot.” Makalilisang ang gidaghanon sa mga sakit nga nalangkit sa kapit-os: sakit sa kasingkasing, estrok, mga sakit sa imyunidad, kanser, mga sakit sa kaunoran ug kabukogan, ug diabetes, sa paghisgot lang ug pipila.

Ang ilabinang gikabalak-an mao ang dili-maayong paagi sa kadaghanang tawo​—ilabina sa mga batan-on​—sa pagdumala sa kapit-os. Si Dra. Bettie B. Youngs masulub-ong miingon: “Makapaguol kaayong mahibaloan nga sa ilang tinguha nga makaikyas sa kasakit, ang mga tin-edyer maghuboghubog ug mag-abuso sa droga, mosibat sa klase, mahimong delingkuwente, mohimog seksuwal nga kahilayan, kabangis ug kapintasan, ug maglayaslayas​—mga butang nga mohatag kanilag mas grabe pang mga problema kay niadtong ilang gipaningkamotang likayan.”

Ang kapit-os maoy bahin na gayod sa modernong kinabuhi; kini dili kalikayan sa bug-os. Apan sama sa ipakita sa sunod nga artikulo, dako ang atong mahimo aron makontrolar ang kapit-os!

[Blurb sa panid 6]

“Grabe kaayo ang akong bation nga tensiyon nga daw moboto na ako”

[Hulagway sa panid 5]

Ang kinabuhi sa tagsaanong mga ginikanan kasagarang tugob sa kapit-os

[Hulagway sa panid 6]

Ang mga eskuylahan mahimong mohatag ug sobrang kapit-os sa mga batan-on