Mga Koneho ug mga Baki—Mga Manunulong sa Usa ka Kontinente

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

NADAOT ug naumaw ang natad-panggubatan. Ang kanhing malunhaw nga kapatagan karon napunog laglom nga mga lungag. Nagpasad ang patayng lawas sa mga sundalo. Kining mga sundaloha wala magsul-ob sa uniporme sa sundalo nga nagbotas ug nagdalag mga bayoneta kondili may mga kupo sa humil nga balhibo ug hait nga mga ngipon. Kini ang hampak sa Australia sa ihalas nga mga koneho.

Bisan Asa Naay Koneho

Ang mga koneho sa Uropa nagsugod sa pagsulong sa habagatan-sidlakang tumoy sa Australia niadtong 1859. Sa sinugdan kini gipasulod sa nasod isip kalingawan sa lokal nga mga tigpangayam, apan sa wala madugay ang mga koneho gipangayam, dili alang sa esport, kondili sa paningkamot nga makontrolar ang ilang gidaghanon.

Bisan tuod ang Uropanhong mga koneho migugol ug 900 ka tuig sa paghugpa sa Britanya, apan sulod lamang sa 50 ka tuig gihugpaan niini ang luna sa Australia nga labaw sa katunga sa gidak-on sa Uropa. Sanglit ang gulang nga mga baye manganak man ug mga 40 ka buok sa usa ka tuig, ang mga koneho mitadlas sa panggubatan sa kontinente sa gikusgon nga 100 kilometros sa usa ka tuig. Ang taho gikan sa Bureau of Rural Sciences (BRS) nag-ingon: “Kadto ang kinapaspasan nga pagkolonisar sa bisan unsang sus-an nga mga mananap sa bisan diin sa kalibotan.” Malaglagon ang mga epekto.

Ang mga koneho mokaon sa kompay sa lumad nga mga hayop ug moilog sa ilang mga lungag. Sila  ang gibasol sa pagkahanaw sa nagkalainlaing lokal nga mga espisye. Gibasol pa gani sila sa pagkaupaw sa kalasangan. Sumala sa pagsaysay sa usa ka tigdukiduki, “maningaon sila sa nanurok nga mga binhi mao nga kon mamatay ang gulang nga mga kahoy wala nay bag-ong turok nga mga kahoy nga mopuli niini.” Inigsulong nila sa usa ka gamayng isla, ang mga sangpotanan mahimong malaglagon. “Ang mga koneho nga gipasulod sa Laysan Island niadtong 1903 nakapuo sa tulo ka lumad nga mga espisye sa langgam ug 22 sa 26 ka espisye sa mga tanom sa pagka-1936. . . . Niadtong 1923 ang isla nahimong umaw nga yuta sa balas nga may pipila ka nasalot nga mga kahoy,” nag-ingon ang taho sa BRS.

Paglansad sa mga Hinagiban nga Makapatay ug Daghan

Sa Australia ang mga koneho gipamusil, gipamitik, ug gipanghiloan. Ang gibantog nga Rabbit Proof Fence​—nga misangkad ug 1,830 kilometros latas sa estado sa Kasadpang Australia​—gitukod sa paningkamot nga mapugngan ang ilang pag-asdang. * Apan daw walay makapugong sa manunulong nga kasundalohan.

Dayon, niadtong 1950 gilansad ang sumbalik nga pag-atake nga naggamit sa usa ka biolohikal nga hinagiban​—ang myxomatosis virus. Kini nga virus nakapaus-os pag-ayo sa populasyon sa mga koneho, nga niadtong panahona gibanabana nga may makalilisang nga gidaghanong 600 milyones. Sanglit kini ipatakod pinaagig mga lamok ug mga pulgas, ang myxomatosis makaapektar lamang sa mga koneho, ug kini nakapatay sa 500 milyones sa mga manunulong sulod lamang sa duha ka tuig. Apan ang mga koneho dali rang nakasukol sa sakit, ug kadtong wala mamatay labihan ka kusog nga misanay. Mao nga sa katuigang 1990 ang ilang gidaghanon misulbong sa halos 300 milyones. Gikinahanglan pag-ayo ang lain pang depensa.

Maayo ug Dili-Maayong Balita

Niadtong 1995 ang ikaduhang biolohikal nga hinagiban, ang rabbit hemorrhagic disease (RHD), gigamit sa Australia. Ang RHD unang gigamit sa Tsina niadtong 1984. Sa pagka-1998 kini mikaylap sa Uropa ug sa wala madugay human niana kini nakapatay sa 30 milyones ka binuhi nga mga koneho sa Italya. Dili maayong balita ang RHD alang sa industriya sa koneho sa Uropa. Apan kadto maoy usa ka maayong balita alang sa mga mag-uuma sa Australia, sanglit diyes milyones ka koneho ang nangamatay sa unang duha ka bulan pa lamang human kini gamita. Ang virus daw makaapektar lamang sa mga koneho, nga mamatay sulod sa 30 ngadto sa 40 ka oras human sila matakdi, nga walay makitang mga ilhanan sa kasakit. Sa pagka-2003, ang RHD nakakunhod sa gidaghanon sa mga koneho sa daghang mas ugang mga bahin sa Australia sa 85 porsiyento o kapin pa.

Kay wala nay mga koneho nga maningaon sa ilang mga dahon, ang lumad nga mga orkid sa usa ka nasodnong parke sa Habagatang Australia midaghan ug walo ka pilo sa wala pay lima ka tuig. Sa ubang mga bahin sa maong estado, dihay “talagsaon nga sayong pagpanubo sa lumad nga mga tanom . . . sa mga dapit nga kanunay hugpaan sa sakit,” nag-ingon ang Ecos nga magasin. Ang gipasulod sa nasod nga mga manunukob, sama sa mga zora ug ihalas nga mga  iring, mikunhod usab sa pipila ka dapit tungod sa kakulang sa mga koneho. Ang mga ekologo ug mga mag-uuma nalipay sa pagkaepektibo niining bag-ong hinagiban, kay napildihan ug $600 milyones sa usa ka tuig ang ekonomiya sa Australia tungod sa mga koneho. Apan, pagatinoon pa ang layog-abot nga epekto niining sakita sa daling-makapasig-uli nga populasyon sa mga koneho sa Australia.

Bayaning Baki Nahimong Kontrabida

Bisan tuod ang mga siyentipiko nagmadaogon batok sa ihalas nga mga koneho, daw dili nila mabuntog ang mas bag-ong manunulong​—ang mga baki sa tubo. Sama sa koneho, kining kontrabidaha wala moyuhot kondili kinabubut-ong gipasulod sa nasod. Ngano?

Sayo sa ika-20ng siglo, ang duha ka espisye sa mga bakukang sa tubo nagpameligro sa paglungtad sa industriya sa tubo sa Australia, nga niadtong higayona may bili nga dos bilyones dolyares kada tuig sa ekonomiya. Niadtong 1935, ang Bufo marinus, o baki sa tubo, nga ingog-kinumo nga ampibyan nga nailhang kusog mohabhab ug bakukang, giisip ingong manluluwas sa mga nananom ug tubo. Bisan pa sa mga pagduhaduha sa pipila ka siyentipiko, ang mga baki gipasulod gihapon sa nasod gikan sa Habagatang Amerika agi sa Hawaii ug gipamuhian diha sa mga katubhan sa Queensland.

Human pamuhii, ang mga baki sa tubo wala gani magpakabana sa mga bakukang sa tubo ug nahimong sakit sa ulo. Kining mga linalanga makahilo sa matag ang-ang sa kinabuhi niini, gikan sa ilang pagka-itlog ngadto sa pagkagulang. Sa dihang ang mga pitopito mahimo nang mga baki, ang linaing mga glandula motubo ilalom sa ilang panit, nga magpagawas ug makahilo kaayong samag-gatas nga duga sa dihang ang mga baki masuko. Ang mga baki sa tubo nahibaloang makapatay sa lumad nga mga tabili, mga bitin, ihalas nga mga iro, ug bisan gani mga buaya nga mapangahason ra kaayong mokaon niini. Kusog kaayo silang mosanay ug karon mikaylap na sa kapin sa 900 kilometros gikan sa unang mga lugar nga gibuhian niini. Ang duot sa kadaghan niini misaka sa napulo ka pilo kay sa nasod nga gikuhaan niini, ang Venezuela. Sama sa hampak nga gihisgotan sa Bibliya, kini mohugpa sa kaumahan, mohugaw sa mga pinuy-anan, ug magpahipi sa mga inidoro. Nga padayong nag-asdang ug 30 kilometros sa usa ka tuig, sila karon nakasulod na sa lugar nga gihubit ingong maayong puy-anan sa mga baki​—ang Kakadu National Park nga nalista ingong panulondon sa kinaiyahan sa kalibotan diha sa Amihanang Teritoryo. Ang kagamhanan sa Australia nakagastog milyonmilyong dolyares sa pagpanukiduki aron mahunong ang pagdaghan sa mga baki, apan wala pay nakaplagang epektibong paagi. Ang gubat wala pa mahuman, apan sa pagkakaron ang mga baki mao ang mananaog.

Nganong May Gubat?

Diha sa ilang wala-matugaw nga ekosistema, ang mga organismo adunay ilang kinaiyanhong mga regulator nga maoy maglimite sa ilang populasyon. Apan sa dihang sila ipagawas gikan sa maong mga limitasyon sa ilang kinaiyanhong mga palibot, ang maorag dili-makadaot nga mga linalang mahimong mosanay sa hilabihan ka kusog nga kini magpahinabog dakong kadaot.

Ang dakong kadaot tungod sa dili makontrolar nga mga populasyon sa gipasulod sa nasod nga mga mananap ug mga tanom wala mamatikdi daan sa unang Uropanhong mga molupyo sa Australia. Tinuod nga nagmapuslanon ang daghang espisye nga gipasulod sa nasod. Ngani, ang mga Australiano karon nagsalig sa bug-os sa gipasulod sa nasod nga mga espisye sa mga tanom ug mga mananap​—karnero, baka, trigo, humay, ug ubang pangunang mga kinahanglanon. Bisan pa niana, ang mga koneho ug mga baki sa tubo maoy makapahinuklog nga mga pahinumdom sa panginahanglan sa pagbantay sa dihang ang mga tawo mopalabi sa pagmaniobra sa makapahingangha ug komplikadong gambalay sa kinabuhi sa yuta.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 26]

Ang bayani nga nahimong kontrabida​—ang pagsulong sa mga baki sa tubo nagapadayon

[Credit Line]

U.S. Geological Survey/photo by Hardin Waddle

[Hulagway sa panid 26]

Giuhaw nga mga manunulong diha sa lim-aw sa tubig sa Wardang Island, Spencer Gulf, Habagatang Australia

[Credit Line]

By courtesy of the CSIRO

[Picture Credit Lines sa panid 25]

Rabbits: Department of Agriculture, Western Australia; toad: David Hancock/© SkyScans