Ang Tamates—Daghag-Gamit nga “Utanon”

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BRITANYA

“WALA koy mahimo kon walay tamates!” matod pa sa usa ka Italyanang asawa. Mao usab kanay isulti sa daghan pang mga kosinero ug kosinera sa tibuok kalibotan. Sa pagkatinuod, ang tamates maoy sambog sa mga resipe sa daghang kultura. Mas gusto sa mga tawo nga itanom kini diha sa ilang lagwerta kay sa ubang mga tanom. Apan kini ba usa ka prutas o usa ka utanon?

Kon klasipikahon sumala sa matang sa tanom, ang tamates maoy usa ka prutas tungod kay ang bunga niini aduna may mga liso. Apan, ang kadaghanang tawo nagtuo nga usa kini ka utanon, tungod kay kini sagad kaonon uban sa sud-an. Kining lamiang pagkaon adunay makaiikag nga kasaysayan.

Makaiikag nga Kasaysayan

Sa Mexico, ang mga Aztec nananom ug tamates aron kan-on. Sayo sa ika-16 nga siglo, gidala kini sa mga konkistador nga Katsila sa ilang pagpauli sa Espanya ug, ginamit ang Nahuatl nga pulong tomatl, gitawag nila kinig tomate. Sa wala madugay ang komunidad sa mga Katsila didto sa Italya, Amihanang Aprika, ug sa Tungang Silangan giganahan niining bag-ong lamiang pagkaon.

Sa ulahing bahin nianang sigloha, ang tamates nakaabot sa amihanang Uropa. Sa sinugdan gituohan nga kini makahilo ug gitanom lamang ingong masitas. Bisan tuod membro kini sa pamilyang nightshade, nga may makahilong mga dahon ug mga punoan nga isog ug baho, ang bunga dili gayod makahilo.

Lagmit ang unang gidala nga tamates sa Uropa dalag ug kolor, tungod kay gitawag man kini sa mga Italyano nga pomodoro (mansanas nga bulawan). Ang mga Ingles nagtawag niining tomate ug sa ulahi tomato, apan napopular usab ang terminong “mansanas de amor.” Gikan sa Uropa ang tamates gidala latas sa Atlantiko ug nahibalik sa Amerika del Norte, diin sa ngadtongadto kini nahimong kinaham nga pagkaon sulod sa ika-19 nga siglo.

Talagsaong Kadaiyahan sa Klase ug Pagkainila

Pangutana kon unsay kolor sa tamates, ug ang tubag kasagaran gayong “pula.” Apan nasayod ka ba nga adunay klase nga dalag, orens, rosason, purpura, brawon, puti, o berde, ug ang uban may badlisbadlis pa gani? Dili lingin ang tanang tamates. Ang uban lapad o morag itlog o morag-peras ug porma. Kini mahimong sama ka gamay sa gisantes o sama ka dako sa kumo sa tawo.

Kining popular nga pagkaon gipananom didto sa halayong amihanan sa Iceland ug sa halayong habagatan sa New Zealand. Ang pangunang mga tigsuplay niini mao ang Tinipong Bansa ug ang habagatang kanasoran sa Uropa. Diha sa mas bugnawng mga dapit kini gipananom sulod sa mga tinukod nga dunay mga bungbong ug atop nga bildo o plastik, ug sa umaw nga mga rehiyon kini gipananom pinaagig hydroponic nga mga pamaagi​—sa ato pa, gipatubo kini pinaagig likidong mga sustansiya nga walay yuta.

Ang tamates mao gihapon ang gustong itanom sa mga hilig mananom. Dali ra kining patuboon, ug ang pipila lang ka tanom mobunga nag igong tamates nga ikapakaon sa gamayng pamilya. Kon gamay ra ang imong luna, pangitag klase sa tamates nga puwede rang itanom sa kaang ug ibutang diha sa beranda ug bentana.

Mga Sugyot ug mga Impormasyon Labot sa Panglawas

Ang bugnawng mga temperatura makapausab sa lami sa tamates, busa ayaw kinig ibutang sa repridyeretor. Aron modalig kahinog, mahimo nimo kining ibutang diha sa bentana nga mahayagan sa adlaw o mahimo nimo kining tipigan diha sa dapit diin normal ang temperatura nga ibutang sa basket uban sa hinog nga tamates o saging o isulod sa siradong brawon nga bulsita sulod sa pipila ka adlaw.

Ang tamates makaayo kanimo. Aduna kiniy bitamina A, C, ug E, maingon man potasyum, kalsiyum, ug minerales nga asin. Nadiskobrehan sa mga tigpanukiduki nga ang tamates daghan usab ug lycopene, usa ka puwersadong antioxidant, nga sumala sa ilang giingon, makapakunhod sa risgo nga mataptan sa pipila ka balatian, sama sa kanser  ug sakit sa kasingkasing. Ang tamates maoy 93 ngadto sa 95 porsiyentong tubig, ug ang dili gustong motambok malipay sa pagkahibalo nga kini menos kaayog kaloriya.

Lamiang Pagkaon nga Daghag Gamit

Kon mopalit kag tamates, unsang klaseha ang imong pilion? Ang pamilyar, naandang klase nga pula maayong isagol sa mga ensalada, sabaw, ug sarsa. Ang gagmayng klase nga mga tamates nga pula, orens, o dalag, nga tam-is kaayo tungod kay daghan kinig asukar, laming lanlanon. Kon maghimo kag pizza o potahe nga dunay pasta, lagmit mas maayong gamiton ang pormag-itlog, gahion nga tamates. Ang dako nga beefsteak nga tamates​—ginganlan ug ingon niana tungod kay baga kinig unod​—maayong relyenohon o lutoon sa oven. Ang berdeng tamates, nga usahay adunay badlisbadlis, lami kaayong ilamas. Sa pagkatinuod, ang talagsaong lami ug kolor sa tamates mas makapalami sa nagkadaiyang mga potahe nga utan, itlog, pasta, karne, ug isda. Kon dili ka makakuha ug preskong tamates, seguradong makakita kag daghang linata nga mga tamates diha sa tindahan sa inyong dapit.

Ang matag kosinero o kosinera adunay kaugalingon niyang mga resipe sa tamates, apan aniay pipila ka mga sugyot nga basin gusto nimong sulayan.

1. Paghimog daling-andamon ug makapadani nga abrigana pinaagi sa pagsaylobsaylob sa hiniwa nga tamates, keso nga mozzarella, ug abokado. Butangi kinig sarsa nga hinimo sa sinagol nga lana sa olibo ug paminta, ug butangig mga dahon sa basil.

2. Paghimog Greek salad pinaagi sa pagsagol sa inad-ad nga tamates, pepino, kesong feta, atsarang mga olibo ug hiniwa nga sibuyas bombay. Timplahig asin ug paminta, ug idalit nga may sarsa nga hinimo sa sinagol nga lana sa olibo ug duga sa lemon.

3. Paghimog Mexican salsa nga may bag-ong inad-ad nga tamates, sibuyas, berdeng sili, ug kulantro, nga sagolon uban sa diyutayng duga sa suwa.

4. Paghimog yano apan lamiang sarsa nga tamates para sa pasta pinaagi sa paglunod diha sa kalaha ug usa ka latang inad-ad nga tamates, usa ka pudyot nga kalamay (o diyutayng ketsap), diyutayng lana sa olibo, inad-ad nga ahos, pipila ka dahon sa basil, lawrel, o oregano, ug diyutayng asin ug paminta. Pabukala kini, ug pasagding magbukal sulod sa mga 20 minutos hangtod molapot na ang sarsa. Ibubo kini sa naluto ug uga na nga pasta.

Ang daghag-gamit nga tamates maoy usa lamang ka pananglitan sa nagkalainlaing mga pagkaon nga gilalang aron atong kapahimuslan.