Ang Tawo nga Nagbutyag sa mga Tinagoan sa Sistema Solar

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA ALEMANYA

ANG mga taga-Uropa nga nabuhi sa ika-16 nga siglo nahingangha gayod sa mga kometa. Busa sa dihang ang usa ka kometa nga gipabantog sa astronomong Danes nga si Tycho Brahe nakita sa langit panahon sa kagabhion, gipukaw ni Katharina Kepler ang iyang sayis-anyos nga anak lalaki nga si Johannes, aron makakita niana. Kapin sa 20 ka tuig sa ulahi, sa dihang namatay si Brahe, kinsa may gitudlo ni Emperador Rudolf II nga mopuli kang Brahe ingong matematisyan sa imperyo? Sa edad nga 29 anyos, si Johannes Kepler nahimong matematisyan sa imperyo sa Balaang Romanong Emperador, usa ka posisyon nga iyang gihuptan sa tibuok niyang kinabuhi.

Ang matematika dili lamang ang bugtong siyensiya diin si Kepler gitamod pag-ayo. Gibantog usab siya sa natad sa optics ug astronomiya. Si Kepler, nga gamayon ug barog, adunay makapahinganghang kinaadman ug determinasyon. Siya nag-antos sa pagpihig sa dihang wala siya magpakombertir sa Romano Katoliko, bisan ilalom sa dakong pagpit-os.

Henyo sa Matematika

Si Johannes Kepler natawo sa 1571 sa Weil der Stadt, usa ka gamayng lungsod sa utlanan sa German Black Forest. Ang iyang pamilya kabos, apan tungod sa mga eskolarsip nga gihatag sa hamiling mga tawo sa ilang dapit, si Johannes nakabaton ug maayong edukasyon. Siya nagtuon ug teolohiya sa University of Tübingen, kay nagplano siya nga mahimong Lutheranong Ministro. Apan ang iyang kabatid sa matematika namatikdan. Sa dihang namatay ang usa ka magtutudlo sa matematika sa Lutheranong hayskul sa Graz, Austria niadtong 1594, si Kepler ang mipuli kaniya. Samtang didto siya sa Graz, iyang gipatik ang iyang unang hinungdanong basahon, ang Cosmographic Mystery.

 Ang astronomo nga si Brahe nakagugol ug daghang tuig sa paghupot ug detalyadong talaan sa mga obserbasyon niya sa mga planeta. Sa dihang nabasa niya ang Cosmographic Mystery, nakadayeg si Brahe sa kinaadman ni Kepler sa matematika ug astronomiya, ug iyang gidapit si Kepler nga moduyog kaniya sa Benátky, duol sa Prague, karon sakop na sa Czech Republic. Gidawat ni Kepler ang pagdapit sa dihang ang relihiyosong pagpihig nagpugos kaniya sa pagbiya sa Graz. Ug sumala sa gihubit ganina, sa pagkamatay ni Brahe, si Kepler ang mipuli kaniya. Puli sa usa ka mainampingong tigpaniid, ang imperyal nga palasyo nakabaton nianang tungora ug usa ka henyo sa matematika.

Usa ka Hinungdanong Kaugmaran sa Natad sa Optics

Aron makabenepisyo sa bug-os sa mga obserbasyon ni Brahe sa mga planeta, kinahanglang masabtan pa ni Kepler ang bahin sa pagtipas sa kahayag. Sa unsang paagi ang aninag nga kahayag gikan sa planeta motipas sa dihang mosulod sa atmospera sa yuta? Ang pagpatin-aw niana ni Kepler anaa sa Supplement to Witelo, Expounding the Optical Part of Astronomy, nga naghatag ug dugang mga detalye sa sinulat sa siyentipiko sa Edad Medya nga si Witelo. Ang basahon ni Kepler maoy hinungdanong kaugmaran sa natad sa optics. Siya ang unang tawo nga nagpatin-aw sa mga obra sa mata.

Apan, ang pangunang trabaho ni Kepler dili diha sa natad sa optics kondili sa astronomiya. Ang unang mga astronomo nagtuo nga ang langit usa ka haw-ang nga globo diin ang mga bituon nagtapot sa sulod niana samag nagkidlapkidlap nga mga brilyante. Giisip ni Ptolemy ang yuta ingong sentro sa uniberso, samtang si Copernicus nagtuo nga ang tanang planeta nagbiyo sa wala-maglihok nga adlaw. Si Brahe misugyot nga ang ubang mga planeta nagbiyo sa adlaw, nga sa baylo nagbiyo sa yuta. Tungod kay kon itandi sa yuta, ang tanang ubang mga planeta maoy mga butang sa langit, kini sila giisip nga hingpit. Ang bugtong matang sa pagbiyo nga giisip nga haom niana mao ang hingpit nga lingin, nga ang matag planeta nagbiyo sa parehong gikusgon. Mao kini ang kahimtang sa dihang gisugdan ni Kepler ang iyang trabaho ingong matematisyan sa imperyo.

Mga Sinugdanan sa Modernong Astronomiya

Kay makagamit sa tsart ni Brahe sa mga planeta, gitun-an ni Kepler ang paglihok sa mga butang diha sa uniberso ug naghimo siyag mga pangagpas pinasukad sa iyang nakita. Ang iyang pagkahawod sa mga numero gitugbangan sa determinasyon ug hilabihang pagkamaukiton. Ang iyang dakong kapasidad sa pagtrabaho makita diha sa 7,200 ka komplikadong mga kalkulasyon nga nahimo niya sa iyang pagtuon sa mga tsart bahin sa Mars.

Ug ang Mars mao ang unang nakadani sa pagtagad ni Kepler. Ang mainampingong pagtuon sa maong mga tsart nagpadayag nga ang Mars nagbiyo sa adlaw apan ang orbito niini dili hingpit nga lingin. Ang bugtong porma sa orbito nga mohaom sa mga obserbasyon mao ang ellipse o pormag-itlog, nga ang adlaw maoy usa sa mga sentro niini. Apan, nasabtan ni Kepler nga ang yawi sa pagbutyag sa mga tinagoan sa mga langit dili ang Mars kondili ang planetang Yuta. Sumala kang Propesor Max Caspar, “ang pagkamamugnaon ni Kepler nagtukmod kaniya sa pagsulay ug talagsaon ug bag-ong mga pamaagi.” Gigamit niya ang mga tsart sa  bag-ong paagi. Imbes gamiton kini sa pagsusi sa Mars, gihanduraw ni Kepler nga nagbarog siya sa Mars nga nagtan-aw sa yuta. Iyang gikalkulo nga ang pagbiyo sa yuta mas paspas kon kini mas duol sa adlaw ug hinay kon layo niini.

Nianang tungora nasabtan ni Kepler nga ang adlaw dili lamang sentro sa sistema solar. Ang adlaw sama usab sa usa ka batobalani, nga nagtuyok sa kaugalingong axis o ehe ug ang puwersa niini makaapektar sa pagbiyo sa mga planeta. Si Caspar misulat: “Kini mao ang hinungdanon kaayong bag-o nga ideya nga naggiya kaniya sukad niadto diha sa iyang mga panukiduki ug mitultol kaniya sa pagkadiskobre sa mga balaod labot sa pagbiyo sa mga planeta.” Para kang Kepler ang tanang planeta maoy mga butang sa langit nga may kaharmonyang gimandoan sa parehong hugpong sa mga balaod. Ang iyang nakat-onan gikan sa Mars ug sa Yuta mapadapat usab sa tanang planeta. Busa nakahinapos siya nga ang matag planeta nagbiyo sa adlaw sa pormag-itlog nga orbito sa gikusgon nga mag-usab-usab depende sa gilay-on niini sa adlaw.

Mga Balaod ni Kepler Labot sa Pagbiyo sa mga Planeta

Sa 1609, gipatik ni Kepler ang New Astronomy, nga giila ingong unang basahon bahin sa modernong astronomiya ug usa sa labing hinungdanong mga basahon nga nasulat sukad bahin nianang ulohana. Kining maong obra maestra naundan sa unang duha sa mga balaod ni Kepler labot sa pagbiyo sa mga planeta. Ang iyang ikatulong balaod gipatik diha sa Harmonies of the World sa 1619, sa dihang nagpuyo siya sa Linz, Austria. Kining tulo ka balaod naghubit sa sukaranang mga impormasyon labot sa pagbiyo sa planeta: ang porma sa orbito sa planeta libot sa adlaw, ang gikusgon sa pagbiyo sa planeta, ug ang kalabotan tali sa gilay-on sa planeta gikan sa adlaw ug sa gidugayon sa pagkompleto sa pagbiyo niini.

Unsay reaksiyon sa kaubang mga astronomo ni Kepler? Wala nila masabti ang kahinungdanon sa mga balaod ni Kepler. Ang uban dili gani makatuo sa mga pangagpas ni Kepler. Tingali dili kay sila ray mabasol. Gigamit ni Kepler ang estilo sa pagsulat sa Latin nga lisod kaayong sabton. Apan sa ngadtongadto giila ra ang kahinungdanon sa mga balaod ni Kepler. Mga 70 ka tuig sa ulahi, gigamit ni Isaac Newton ang mga sinulat ni Kepler ingong sukaranan sa iyang mga balaod sa paglihok ug sa grabidad. Karon si Kepler giila ingong usa sa  labing bantogang mga siyentipiko​—ang usa nga nakatabang sa pag-establisar sa nunot-sa-panahon nga pagsabot bahin sa astronomiya.

Ang Uropa Bug-os nga Nalangkit sa Relihiyosong Gubat

Sa mao gihapong tuig nga gihimo ni Kepler ang iyang ikatulong balaod, mibuto ang Trayenta ka Tuig nga Gubat. Nianang yugtoa (1618-​48), ang Uropa halos nalaglag gumikan sa pagbuno ug pagpanulis sa ngalan sa relihiyon ug ang Alemanya nawad-an sa ikatulo ka bahin sa populasyon niini. Kaylap kaayo ang pagpangita sa mga tawo nga gidudahan nilang mga ungo. Ang inahan ni Kepler giakusar nga barangan ug hapit na untang patyon. Samtang ang suweldo ni Kepler diha sa palasyo gitaho nga wala ihatag nga regular sa wala pa ang gubat, panahon sa gubat kana panagsa na lang ihatag.

Sa tibuok niyang kinabuhi, si Kepler, nga usa ka Lutherano, nakaagom sa relihiyosong paglutos ug pagpihig. Napugos siya sa pagbiya sa Graz​—nga miresulta sa pagkawala sa iyang nabatonan ug pagkaagom niya ug kalisdanan​—tungod kay wala siya magpakombertir sa Romano Katoliko. Sa Benátky dihay dugang mga pagsulay sa pagkombertir kaniya. Apan dili madawat ni Kepler ang pagsimba sa mga imahen ug mga santos; para kaniya ang maong mga tulumanon maoy mga buhat sa usa nga daotan. Sa Linz, tungod sa iyang panagbangi uban sa mga isigka-Lutherano nga nagtuo nga ang Diyos anaa sa tanang dapit, wala siya paapila sa ilang pagsaulog sa Panihapon sa Ginoo. (Tan-awa ang mga panid 20-1 niining magasina.) Ang relihiyosong pagpihig gidumtan gayod ni Kepler, kinsa nagtuo nga ang pagkaharmonya sa mga planeta angayng madayag usab taliwala sa mga tawo. Nagpabilin siya sa iyang gituohan ug kinabubut-ong nag-antos. “Ang pag-antos uban sa daghang igsoon tungod sa relihiyon ug sa kahimayaan ni Kristo pinaagi sa pag-antos sa kadaot ug pakaulaw, sa pagbiya sa kaugalingong pinuy-anan, mga uma, higala, ug pamilya​—wala gayod ako magtuo nga kining tanan makapatagbaw gayod,” si Kepler misulat.​—Johannes Kepler, ni Ernst Zinner.

Sa 1627 iyang gipatik ang Rudolphine Tables, nga iyang giisip ingong iyang hinungdanong sinulat bahin sa astronomiya. Dili sama sa iyang unang mga libro, kini gidayeg sa kadaghanan, nga sa wala madugay nahimong hinungdanong galamiton sa mga astronomo ug sa mga tignabigar. Sa kataposan, sa Nobyembre 1630, si Kepler namatay sa Regensburg, Alemanya. Usa sa mga kauban ni Kepler nahingangha pag-ayo nga si Kepler adunay “lig-on-ug-pasukaranan nga kinaadman ug dagaya kaayo nga kahibalo bahin sa lisod-tugkarong mga tinagoan.” Kini maoy takos nga pasidungog sa tawo nga nagbutyag sa mga tinagoan sa sistema solar.

[Blurb sa panid 26]

Si Kepler giila ingong usa sa labing bantogang mga siyentipiko​—ang usa nga nakatabang sa pag-establisar sa nunot-sa-panahon nga pagsabot bahin sa astronomiya

[Blurb sa panid 27]

Ang relihiyosong pagpihig gidumtan gayod ni Kepler, kinsa nagtuo nga ang pagkaharmonya sa mga planeta angayng madayag usab taliwala sa mga tawo

[Kahon sa panid 27]

Ang Astrolohiya ug Teolohiya ni Kepler

Bisan tuod si Johannes Kepler maayo kaayog reputasyon tungod sa iyang nadiskobrehan diha sa natad sa astronomiya, kinahanglang ilhon nga siya naimpluwensiyahan sa relihiyosong mga ideya nga kaylap sa iyang adlaw. Busa daghan siyag gisulat bahin sa astrolohiya, bisan tuod gisalikway niya ang “kadaghanan sa mga pangangkon kaniadto maylabot sa impluwensiya sa mga bituon.”

Hugot usab siyang nagtuo sa Trinidad sa Kakristiyanohan. “Ang usa sa mga ideya nga mahal kaayo niya​—ang larawan sa Kristiyanong Trinidad nga gisimbolohan sa usa ka geometrikong lingin ug, busa, ang makita, gilalang nga kalibotan​—sa literal maoy larawan niining balaang misteryo (Diyos nga Amahan:: sentro; Kristo nga Anak:: sirkumperensiya; Balaang Espiritu:: luna tali nila).”​—Encyclopædia Britannica.

Sa kasukwahi, unsay giingon ni Sir Isaac Newton bahin sa doktrina sa Trinidad? Iyang gipanghimakak ang pagtulon-an sa Trinidad. Ang iyang pangunang rason sa pagsalikway niana mao nga sa dihang iyang gisulayan sa pagpamatuod ang mga pahayag sa kredo ug sa mga konsilyo sa simbahan, wala siyay makitang pamatuod sa maong doktrina diha sa Kasulatan. Gani, hugot siyang nagtuo sa supremong pagkasoberano ni Jehova nga Diyos ug sa Kasulatanhong posisyon ni Jesu-Kristo ingong ubos sa iyang Amahan. *​—1 Corinto 15:28.

[Footnote]

[Diagram/Mga hulagway sa panid 24-26]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang mga Balaod ni Kepler Labot sa Pagbiyo sa mga Planeta

Ang mga balaod ni Kepler labot sa pagbiyo sa mga planeta giisip gihapon ingong sinugdanan sa modernong astronomiya. Masumaryo kana ingon sa mosunod:

1 Ang matag planeta nagsunod ug elliptical o pormag-itlog nga orbito libot sa adlaw, nga maoy usa sa mga sentro sa ellipse

← Adlaw ←

↓ ↑

↓ ↑

Planeta ● ↑

→ → →

2 Ang matag planeta mopaspas pagbiyo kon kini mas duol sa adlaw. Bisan unsa pay gilay-on sa planeta gikan sa adlaw, kon maghimog hinanduraw nga linya gikan sa tunga sa adlaw ngadto sa tunga sa planeta, ang luna nga makobrehan sa planeta sa pagbiyo niini managsamag sukod sulod sa samang gitas-on sa panahon

Ang planeta mopaspas pagbiyo

Ang planeta mohinay pagbiyo

A ● B

↓ ↑

↓ Adlaw

A

↓

↓

● B

A

→

→

● B

Busa, kon ang panahon nga gugolon sa planeta sa pagbiyo gikan sa A ngadto sa B sama ra sa matag sampol, nan ang sukod sa adunay kolor nga mga luna managsama usab

3 Ang panahon nga gugolon sa matag planeta sa pagkompleto sa usa ka orbito libot sa adlaw nailhan ingong yugto sa planeta. Ang square (pagmultiplikar sa duha ka managsamang numero) sa yugto sa usa ka planeta katumbas sa cube (pagmultiplikar ug kaduha sa managsamang numero) sa aberids niini nga gilay-on gikan sa adlaw.

[Chart]

Planeta Mercury

Gilay-on gikan sa Adlaw * 0.387

Yugto gikuwenta sa mga tuig 0.241

Yugto² 0.058 *

Gilay-on³ 0.058 *

Planeta Venus

Gilay-on gikan sa Adlaw 0.723

Yugto gikuwenta sa mga tuig 0.615

Yugto² 0.378

Gilay-on³ 0.378

Planeta Yuta

Gilay-on gikan sa Adlaw 1

Yugto gikuwenta sa mga tuig 1

Yugto² 1

Gilay-on³ 1

Planeta Mars

Gilay-on gikan sa Adlaw 1.524

Yugto gikuwenta sa mga tuig 1.881

Yugto² 3.538

Gilay-on³ 3.540

Planeta Jupiter

Gilay-on gikan sa Adlaw 5.203

Yugto gikuwenta sa mga tuig 11.862

Yugto² 140.707

Gilay-on³ 140.851

Planeta Saturn

Gilay-on gikan sa Adlaw 9.539

Yugto gikuwenta sa mga tuig 29.458

Yugto² 867.774

Gilay-on³ 867.977

[Footnote]

[Hulagway sa panid 24]

Jupiter

[Hulagway sa panid 24]

Copernicus

[Hulagway sa panid 24]

Brahe

[Hulagway sa panid 24]

Kepler

[Hulagway sa panid 25]

Newton

[Hulagway sa panid 25]

Venus

[Hulagway sa panid 26]

Neptune

[Hulagway sa panid 26]

Ang teleskopyo ug mga libro ni Kepler

[Hulagway sa panid 27]

Saturn

[Credit Line]

Courtesy of NASA/JPL/Caltech/USGS

[Picture Credit Lines sa panid 24]

Copernicus and Brahe: Brown Brothers; Kepler: Erich Lessing/Art Resource, NY; Jupiter: Courtesy of NASA/JPL/Caltech/USGS; Planet: JPL

[Picture Credit Lines sa panid 25]

Venus: Courtesy of NASA/JPL/Caltech; Planet: JPL

[Picture Credit Lines sa panid 26]

Telescope: Erich Lessing/Art Resource, NY; Neptune: JPL; Mars: NASA/JPL; Earth: NASA photo