Kabukiran—Kon Nganong Gikinahanglan Nato Sila

“Tungas sa kabukiran ug susiha kon unsay imong makat-onan gikan kanila. Ang kalinaw sa kinaiyahan manuhotsuhot kanimo sama sa pagpanuhotsuhot sa sidlak sa adlaw diha sa kakahoyan. Ang huyohoy sa lab-as nga hangin mohuyop kanimo, ang kusog nga hangin mohuros kanimo, samtang ang kabalaka mangatagak sama sa mga dahon sa tinghunlak.”​—JOHN MUIR, AMERIKANONG MAGSUSULAT UG NATURALISTA.

SAMA sa nakaplagan ni John Muir kapin sa usa ka siglo kanhi, ang kabukiran makapatandog sa atong galamhan. Kita makadayeg sa katahom niini, kita malingaw sa ihalas nga mga mananap nga namuyo niini, ug kita marelaks sa kamalinawon niini. Minilyon ang mangadto sa kabukiran tuig-tuig aron sa pagtan-aw sa talan-awon ug sa pagbuhi sa ilang espiritu. “Ang kabukiran nakapukawg pagdayeg ug nakahatag ug pagdasig sa tawhanong mga katilingban ug mga kultura sukad pa sa karaang panahon,” matod pa ni Klaus Toepfer, ehekutibong direktor sa Environment Programme sa Hiniusang Kanasoran.

Apan dili maayo ug kahimtang ang kabukiran. Sulod sa daghang kaliwatan, tungod sa pagkalayo niini napanalipdan kini batok sa sobra nga pagpahimulos sa tawo. Apan, karon, kini nameligro. “Ang pipila niining nabiling awaaw nga mga dapit kusog nga nangawagtang tungod sa agrikultura, pagpanukod ug sa uban pang mga butang nga sa pagdagan sa panahon nakahatag ug dili maayong resulta,” matod pa sa opisyal nga pahayag di pa dugay sa Hiniusang Kanasoran.

Ang kabukiran nagkobre ug dakong bahin sa yuta. Ang katunga sa populasyon sa kalibotan nagdepende sa natural nga mga kahinguhaan niini. Ug ang kabukiran usab nahimong pinuy-anan sa minilyong tawo. Ang kabukiran maoy mas labaw pa kay sa matahom lamang nga talan-awon sa usa ka linaw nga banika. Atong tagdon ang pipila ka benepisyo nga ilang nahatag sa katawhan.

Kon Nganong Hinungdanon ang Kabukiran

◼ PONDOHANAG TUBIG. Ang kabukiran maoy tuboran sa atong kinadak-ang mga suba maingon man sa tubig sa kadaghanan natong suplay nga tubig. Sa Amerika del Norte ang tuboran sa tubig sa dako kaayong Colorado River ug Rio Grande halos naggikan tanan sa Rocky Mountains. Hapit katunga sa populasyon sa kalibotan nagpuyo sa habagatan ug sidlakang Asia. Ug ang kadaghanan sa mga tawo dinhi nagdepende sa ulan nga mobundak sa kutay sa kabukiran sa Himalaya, Karakoram, Pamirs, ug Tibet.

“Ang kabukiran nga maoy mga pondohanag tubig sa kalibotan, gikinahanglan sa tanang kinabuhi sa yuta ug hinungdanon alang sa kaayohan sa mga tawo sa tanang dapit,” miingon si Toepfer, ug midugang: “Ang kahimtang sa kinatas-ang taluktok sa bukid dunay epekto sa kinabuhi sa kapatagan, sa tab-ang nga katubigan ug bisan sa kadagatan.” Diha sa kadaghanang kayutaan, ang bukid nagapondo ug niyebe, nga anam-anam nga magpaagos sa hinungdanong tubig niini panahon sa tingpamulak ug ting-init. Sa mala nga mga bahin sa kalibotan, ang irigasyon sagad nagdepende sa tubig gikan sa  nagakatunaw nga mga niyebe sa halayong kabukiran. Ang mga bakilid sa daghang bukid punog mga kahoy nga motuhop sa ulan samag espongha, ug tungod niini ang ulan hinayhinay nga modagayday paingon sa mga suba, inay mahimong malaglagong mga baha.

◼ PUY-ANAN SA IHALAS NGA MGA MANANAP UG NAGKADAIYANG MGA TANOM. Tungod sa pagkalayo sa bukid, ug sa pagkalimitado sa kapasidad niini aron himoong dagkong umahan, menos ang tawo nga nanimuyo dinhi. Tungod niini, ang bukid nahimong dangpanan sa mga mananap ug mga tanom nga mahimong nangapuo na sa kapatagan. Pananglitan, ang Kinabalu National Park sa Malaysia, usa ka bukiron nga lugar nga gamay lang ug diyutay sa Siyudad sa New York, maoy puy-anan sa kapin sa 4,500 ka espisye sa mga tanom​—kapin sa 25 porsiyento sa gidaghanon sa mga espisye sa mga tanom nga nanubo sa Tinipong Bansa. Ang dagkong mga panda sa Tsina, ang mga buwitre sa Andes, ug ang mga leopardo sa niyebe sa sentral Asia tanan nagadepende sa bukid nga mga puy-anan, maingon man ang daghang ubang mga espisye nga hapit nang mapuo.

Sumala pa sa magasing National Geographic, ang ubang mga tigtuon sa ekolohiya nagbanabana nga “kapin sa ikatulong bahin sa nailhang mga tanom nga manurok sa yuta ug mga mananap nga dunay dugokan, nagpuyo sa luna nga dili moabot ug 2 porsiyento sa luna sa planeta.” Daghan kaayong espisye ang naghuot diha sa tabunok, wala-mataak nga mga lugar nga gitawag sa mga siyentipiko ug biological hot spot o gireserbang lugar nga puy-anan sa daghan kaayong espisye nga nameligrong mapuo. Kining maong mga hot spot​—nga ang kadaghanan anaa sa bukid​—gipuy-an sa nagkadaiyang mga mananap ug tanom diin kitang tanan nakabenepisyo. Ang pipila sa labing importanteng pananom sa kalibotan naggikan sa ihalas nga mga tanom nga nanubo gihapon sa bukid​—mais sa kabukiran sa Mexico, patatas ug tamates sa Andes sa Peru, ug trigo sa Caucasus, sa pagngalan lang ug pipila.

◼ KALINGAWAN UG KATAHOM. Ang bukid nagtagana usab ug kinaiyanhong katahom. Kini dunay nindot kaayong mga busay, matahom nga mga linaw, ug dinhi makita ang kadaghanan sa labing makawiwili nga mga talan-awon sa kalibotan. Tungod niini, ang ikatulong bahin sa gipanalipdang mga lugar sa kalibotan anaa sa kabukiran. Ug kini nahimong paboritong destinasyon sa mga turista.

Bisan ang lagyo kaayong mga parke sa nasod gihugopan sa minilyong bisita gikan sa tanang suok sa kalibotan. Ang mga tawo sa lagyong mga dapit mangadto sa Denali National Park sa Alaska sa pagtan-aw sa Mount McKinley, nga kinatas-ang bukid sa Amerika del Norte. Daghan ang mangadto sa Great Rift Valley sa pagtan-aw sa nagbuntaog nga Mount Kilimanjaro ug Mount Meru o sa pagtan-aw sa daghan kaayong ihalas nga mga mananap nga nagpuyo sa tunga niining duha ka dagkong mga bukid. Daghang komunidad sa bukid ang nakabenepisyo sa pagpanghugop sa mga turista, ugaling lang ang dili-kontroladong pagdugok sa mga turista makadaot sa delikadong ekosistema.

Ang Kahibalo nga Nabatonan sa mga Taga-Bukid

Sulod sa daghang katuigan, ang mga tawo nga nagpuyo sa bukid nakakat-on kon unsaon sa pagkinabuhi niining lisod nga palibot. Ang mga taga-bukid nakahimog hinagdan-hagdang umahan sa mga bakilid nga gitikad gihapon sulod na sa duha ka libo ka tuig. Ilang namanso ang lumad nga mga mananap, sama sa llama ug yak, nga makaagwanta sa kalisod sa habog nga mga dapit. Ug ang karaang kahibalo sa mga tawo nga nagpuyo sa bukid mahimong hinungdanon kaayo sa pagpanalipod sa kabukiran diin kitang tanan nagadepende.

 “Ang mga nitibo mao lamang ang bugtong tigpanalipod sa nanganawkanaw, wala kaayo mataak nga mga puy-anan sa kinaiyahan diha sa kasuokan sa matag kontinente,” miingon si Alan Thein Durning sa Worldwatch Institute. “Daghan sila ug nahibaloan bahin sa ekolohiya . . . nga makatugbang sa mga librarya sa modernong siyensiya.” Kining tuboran sa kahibalo nagkinahanglan usab ug panalipod sama sa ubang mga kahinguhaan nga anaa sa bukid.

Ang Environment Programme sa Hiniusang Kanasoran nag-esponsor sa International Year of Mountains 2002. Aron ipasiugda ang pagkahinungdanon sa mga bukid alang sa mga tawo, giimbento sa tig-organisar kini nga mga pulong “Kitang Tanan mga Taga-Bukid.” Ang ilang katuyoan mao ang paghatag ug dugang kaamgohan bahin sa mga problema nga naagoman sa mga bukid sa kalibotan ug sa pagpangitag mga solusyon sa pagpanalipod niini.

Angay gayod nga mabalaka ang mga tawo bahin niining butanga. “Sa masubsob, ang bukid giila nga maoy mga tuboran sa dagayang kinaiyanhong mga kahinguhaan, apan kulang ang pagtagad nga gihatag bahin sa kahimtang sa mga namuyo niini maingon man sa pagmentinar sa ekosistema niini,” matod pa sa mamumulong diha sa 2002 Bishkek Global Mountain Summit, nga gihimo sa Kyrgyzstan.

Unsa ang pipila sa mga problema nga gisagubang sa mga bukid sa kalibotan ug sa mga tawo nga namuyo didto? Sa unsang paagi apektado kitang tanan niini nga mga problema?