Kabukiran Nameligro

“Ang tanan makabenepisyo kon ilang paneguroon nga ang kabukiran sa kalibotan magpadayon sa pagtagana sa mga bahandi niini alang sa daghang kaliwatan nga moabot.”​—KOFI ANNAN, SEKRETARYO-HENERAL SA HINIUSANG KANASORAN.

ANG kaambong, kalig-on, ug kusog maoy mosantop sa hunahuna kon maghunahuna ka ug mga bukid. Unsay nakapameligro niining mga higante sa kinaiyahan? Ang uban daw dili motuo nga ang mga bukid sa yuta nameligro. Apan, ang tinuod mao nga ang atong mga bukid nameligro. Ang mga tigpanalipod sa kinaiyahan naghisgot ug daghang espesipikong mga problema nga naghatag ug kadaot sa ekosistema sa kabukiran. Kining tanang problema mabug-at, ug nagkasamot ka grabe. Tagda ang pipila ka problema nga nakapameligro sa mga bukid.

 ◼ MGA PROYEKTO SA PAGPANUKOD. Mga 25 porsiyento sa bukiron nga mga lugar nameligro nga himoag mga dalan, tukoran ug minahan, mga linya sa tubo, mga dam, ug ubang mga proyekto sa pagpanukod nga giplano alang sa sunod nga 30 ka tuig. Ang pagpanukod ug mga dalan makakankan sa mga bakilid, ug pinaagi niining mga dalana, kining mga dapita masum-ok na sa mga magtotroso, kinsa makahatag hinuon ug dugang kadaot. Ang mga minahan nagakalot ug duolan sa napulo ka libo ka milyong tonelada nga ore matag tuig, nga ang kadaghanan gikan sa mga bukid, ug ang pagmina nakapatungha ug mas daghang biya. *

◼ PAGTAAS SA TEMPERATURA SA KALIBOTAN. “Ang siyam ka kinainitan nga mga tuig nga narekord nahitabo sukad sa 1990,” nag-ingon ang Worldwatch Institute. Ug ang mga puy-anan sa mga kalalangan sa kabukiran maoy ilabinang naapektohan. Ang mga bukid nga yelo nagakatipak, ug ang niyebe sa mga taluktok nagakatunaw​—usa ka proseso nga, sumala sa ubang mga siyentipiko, makaapektar sa mga tuboran sa tubig ug mahimong hinungdan sa grabeng mga pagdahili sa yuta. Ang kinaiyanhong mga sagang sa daghang linaw sa kabukiran sa Himalaya karon nameligrong mabungkag nga mopahinabog malaglagong mga baha, mga pagbaha nga nahitabo na sa daghang higayon sa nangaging pipila ka dekada.

◼ PAGPANGUMA NGA ANG ABOT IGO RANG IKASAPAL SA PANGINAHANGLAN SA PAMILYA. Ang kalisod maoy nakatukmod sa mga tawo sa pagtikad sa palanas nga yuta. Sumala sa usa ka pagtuon, halos katunga sa kabukiran sa Aprika gitikad na karon o gigamit sa pag-alimag mga hayop​—10 porsiyento gitamnan, ug 34 porsiyento gihimong sibsibanan. Kasagaran ang abot igo rang ikasapal sa gastos sa pagpananom, kay dili man maayog tubo ang tanom niining matanga sa yuta. * Ug ang sobra nga pagpasibsib makadaot sa tandogonong tanom. Ang dili pa dugayng pagtuon nagpakita nga 3 porsiyento lamang sa tanang yuta sa bukid ang maayong tikaron.

◼ GUBAT. Ang di pa dugayng pag-ulbo sa mga giyera sibil nakalaglag sa kalikopan sa daghang kabukiran. Gihimo sa mga rebelde ang kabukiran ingong ilang hedkuwarter. Ang report sa Hiniusang Kanasoran nagbanabana nga 67 porsiyento sa kabukiran sa Aprika apektado sa “mapintas nga panag-away sa mga tawo.” Dugang pa, ang ubang mga bukid nahimong sentro sa pagpananom ug pagproseso ug ilegal nga mga droga, nga sagad mosangpot ug armadong panag-away maingon man pagkadaot sa kalikopan.

Kinahanglan Bang Dunay Dugang Himoon Aron Mapanalipdan ang Kabukiran?

Ang resulta sa pagdaot sa tawo sa kabukiran nag-apektar kanato. Ang mga baha, pagdahili sa yuta, ug kanihit sa tubig maoy pipila lang sa mga timaan nga dili maayog kahimtang ang kabukiran. Ang mga kagamhanan nakaalinggat na niini. Ang mga lasang gitamnan pag-usab ug mga kahoy, ug ang pagpamutol niini gidili na sa ubang mga lugar. Ang ubang mga bukid gihimong nasodnong mga parke sa mga kagamhanan aron mapanalipdan ang labing maanindot nga talan-awon ug ang labing nameligro nga puy-anan sa ihalas nga mga mananap ug mga tanom.

Apan, bisan ang protektadong mga lugar naapektohan sa kadaot sa kalikopan. (Tan-awa ang kahon “Pipila ka Dangpanan sa Kinaiyahan.”) Ang kusog nga pagkapuo sa mga espisye maoy timaan nga ang pagpakigbisog sa pagpanalipod sa ilang mga dangpanan diha sa kabukiran napakyas. Ang mga eksperto nahibalo sa mga problema, apan wala silay gihimong malukpanong mga lakang sa pagpreserbar sa  wala pa mataak nga kamingawan. “Ako nadasig sa among siyentipikanhong kahibalo,” miingon ang iladong biologo nga si E. O. Wilson, “ug naguol sa pagkadaot sa pangunang mga puy-anan sa nagkalainlaing matang sa mga hayop ug tanom.”

Ang pagkadaot ba sa mga tanom, hayop, ug ekolohiya angayng kabalak-an? Sumala pa sa daghang biologo, daghan kaayong benepisyo ang makuha sa tawo kon ampingan ang nagkadaiyang kinabuhi sa mga hayop ug tanom. Pananglitan, sila naghisgot bahin sa komentang nga nanubo sa kabukiran sa Madagascar, usa ka dapit nga nagkadaiya pag-ayo ang mga hayop ug tanom. Kining tanoma gigamit sa paghimog kinahanglanong medisina sa pagtambal sa leukemia. Dugang pa, sa daghang dekada  ang kahoyng cinchona, nga lumad sa Andes Mountains, maoy gikuhaan sa quinine ug sa ubang medisina nga gamiton sa pagtambal sa malaria. Daghan pang ubang mga tanom nga nanubo sa kabukiran nakatabang sa pagluwas sa mga kinabuhi sa minilyon. Tinuod, ang uban niining mga tanoma sa bukid malamposong napatubo diha sa kapatagan. Ugaling, gikabalak-an nga basin sa malukpanon nga paglaglag sa mga tanom sa bukid, sa dili tinuyo mapuo sa tawo ang hinungdanong mga tanom nga wala pa matuki nga posibleng may medisinal ug nutrisyonal nga bili.

Masanta pa kaha ang mga hinungdanon sa kadaot karon sa kabukiran? Maulian pa kaha kini sa kadaot? Ang mga bukid magpadayon pa kaha nga mahimong kuta sa katahom ug panagkadaiya sa mga hayop ug tanom?

[Mga footnote]

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 7]

Mga Hayop sa Kabukiran

Ang mountain lion, nga gitawag usab ug puma, mabuhi sa mga bukid ilabina sa kabukiran sa Rocky ug sa Andes. Sama sa daghang dagko nga mga manunukob, kini anam-anam nga nagpahilit tungod kay gipangayam sila sa mga tawo.

Ang pulang panda mabuhi lamang diha sa kabukiran sa Himalaya (hasta sa ubos nga mga bakilid sa Mount Everest). Apan, bisag layo ang gipuy-an niini, ang pulang panda peligrong mapuo tungod sa pagpuril sa mga kakawayanan nga maoy pagkaon niini.

[Credit Line]

Cortesía del Zoo de la Casa de Campo, Madrid

Ang kapehong oso kaniadto nagtadlas-tadlas sa daghang bahin sa Uropa, Asia, ug Amerika del Norte. Sa Uropa, kini sila makita sa pipila na lang ka dapit sa bukid, apan mas daghan sila diha sa Canadian Rockies, Alaska, ug Siberia. Ang ilang gidaghanon sa Tinipong Bansa mius-os ug 99 porsiyento sa miaging siglo.

Ang golden eagle mao ang hari sa kalangitan sa bukid sa dakong bahin sa Amihanang Hemisperyo. Ikasubo, sa Uropa ang ilang gidaghanon mikabat na lang ug kubos sa 5,000 ka parisan tungod sa ilang dungog kaniadto ingong ‘gidumtan nga langgam.’

Ang “kinabuhi [sa dagkong panda] nag-agad sa tulo ka hinungdanong mga butang,” miingon ang Insek nga tigtuon sa kinaiyahan nga si Tang Xiyang. Kini mao ang “habog nga kabukiran ug titip nga mga walog, baga nga kakawayanan, ug nagdagayday nga mga sapa.” Sumala pa sa usa ka pagbanabana, dili moabot ug 1,600 ka panda ang nagpabiling buhi sa kasiotan.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 8, 9]

Pipila ka Dangpanan sa Kinaiyahan

Ang Yosemite National Park (California, T.B.A.) gibuksan sa 1890, tungod sa pagporsigir sa tigtuon sa kinaiyahan nga si John Muir. Ang maanindot kaayong talan-awon niini nakadani ug upat ka milyong bisita matag tuig. Apan, ang mga awtoridad sa parke naningkamot sa pagbalanse sa pagpanalipod sa kamingawan ug sa pagtaganag mga pasilidad sa mga mahigugmaon ug kinaiyahan.

Ang Podocarpus National Park (Ecuador) nagpreserbar sa lasang nga natabonan ug bagang gabon diha sa bukid sa Andes nga gipuy-an sa nagkalidadis nga mga mananap ug mga tanom​—kapin sa 600 ka nagkalainlaing langgam ug duolan sa 4,000 ka espisye sa mga tanom. Ang quinine, usa ka tambal nga nakaluwas ug daghang tawhanong kinabuhi, nadiskobrehan niining lugara. Sama sa daghang ubang mga parke, kini apektado sa walay hunong nga pagpamutol sa kahoy ug ilegal nga pagpangayam.

Ang Mount Kilimanjaro (Tanzania) maoy usa sa kinadak-ang mga bolkan sa kalibotan ug ang kinahabogang bukid sa Aprika. Ang mga elepante manibsib sa ubos nga mga bakilid niini, samtang ang talagsaong mga tanom, sama sa dagkong lobelia ug dagkong groundsel, nanubo sa bugnaw nga taluktok sa bukid. Ang ilegal nga pagpangayam, pagpuril sa mga kahoy sa lasang, ug pagpanibsib sa binuhi nga mga baka mao ang dakong hinungdan sa pagkadaot.

Ang Tiede National Park (Canary Islands) nanalipod sa talagsaong tanom nga nakapatahom sa hawan nga talan-awon sa bolkan. Ang mga isla nga bolkan dunay tandogonon nga sistema sa ekolohiya, nga daling madaot tungod sa mga espisye nga nakaabot niining lugara.

Ang Pyrenees ug Ordesa national parks (Pransiya ug Espanya) nagpreserbar sa maanindot nga talan-awon sa bugnawng taluktok sa bukid lakip sa mga tanom ug mga hayop. Sama sa ubang kutay sa kabukiran sa Uropa, ang Pyrenees naapektohan tungod sa pagdaghan sa mga ski slope ug ubang mga pasilidad sa turista. Ang pagbiya sa kinaraang paagi sa pagpanguma nakahatag usab ug kadaot sa kalikopan.

Ang Sǒraksan National Park mao ang labing popular nga parke sa Republika sa Korea. Ang nindot kaayong granito nga mga taluktok niini ug ang punog-kahoy nga mga bakilid matahom kaayo panahon sa tinghunlak. Apan tungod sa pagkapopular niini may mga semana nga ang mga dalandalan niini sama ka daghag tawo sa mga aseras sa siyudad.

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 10]

Katanoman sa Bukid

Tower of jewels. Sa pipila ka semana sa tingpamulak, kining matahom nga bulak manubo nga sama ka taas sa tawo. Kini makaplagan sa gihabogon nga mga 1,800 metros diha lamang sa taluktok sa duha ka bolkan sa Canary Islands. Daghang espisye sa mga tanom sa bukid dili mabuhi sa ubang lugar.

Ang carline thistles nanubo sa kabukiran sa Alps ug sa Pyrenees. Ang hayag nga dagway niini nakahatag ug katahom sa tawid sa taluktok sa ulahing bahin sa ting-init, ug ang mga bulak nakatagana ug dagayang pagkaon sa mga insekto.

English iris. Ang mga liwat niining maanindot nga ihalas nga bulak gipananom ingong masitas. Daghang mamulak nga masitas ang naggikan sa bukid.

Ang mountain houseleek maoy usa sa daghang tanom sa bugnaw kaayong mga bukid nga nanubo diha sa mga liki-liki sa bato. Kini maoy espisye nga lumad sa mga bukid sa habagatang Uropa, nga gitawag usab ug live-forever tungod kay kini dili dali nga mamatay.

Mga bromeliad. Daghang matang sa mga bromeliad ug mga orkid nanubo sa taluktok sa tropikal nga mga lasang nga natabonan ug bagang gabon. Kini nanubo sa gihabogon nga kutob 4,500 metros.

Ang Algerian iris nanubo sa kabukiran sa Er Rif ug Atlas sa amihanang Aprika, usa ka dapit nga daghan kaayong nanubong tanom sa Mediteranyo nga nameligrong mapuo.

[Hulagway sa panid 6]

Nagmina ug tumbaga ug bulawan duol sa Maoke Mountains, Indonesia

[Credit Line]

© Rob Huibers/Panos Pictures

[Hulagway sa panid 8]

Komentang