Venice—“Siyudad Diha sa Dagat”

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Italya

“Adunay usa ka matahom nga Siyudad diha sa Dagat. Ang Dagat mao ang anaa sa luag ug sigpit nga mga kalye, nga mohunas ug motaob; ug ang mga tanom sa dagat nangumpayot sa marmol sa mga palasyo niini.”​—Samuel Rogers, Ingles nga magbabalak, 1822.

ANG “matahom nga Siyudad” mao ang Venice. Ang Venice, nga kanhi kaulohan sa usa ka dakong republika, nagmando sulod sa kasiglohan sa usa ka bantogang imperyo sa kamad-an ug kadagatan. Sa unsang paagi ug ngano nga kining siyudara natukod “diha sa dagat”? Unsay gibasehan sa kahimayaan niini? Sa unsang paagi natapos ang iyang imperyo, ug karon unsay nahibilin sa katahom sa Venice?

Dili-Madanihong Dapit

Ang Venice, nga nahimutang sa tunga sa usa ka lanaw sa amihanan-kasadpang tumoy sa Dagat Adriatiko, gilangkoban ug 118 ka isla. Ang mga suba nga nag-agos padulong sa haduol nga dagat magbubo ug daghang binanlas diha sa mabaw nga baybayon. Ang pagtaob-paghunas ug ang mga sulog dinhi nakapormag serye sa mga balas nga tagaytay nga naglibot sa linaw nga lanaw nga ang gitas-on mga 51 kilometros ug gilapdon nga 14 kilometros. Pinaagi sa tulo ka sigpit nga lutsanan, ang tagsa-ka-metrong mga balod ug ang barko makaagi paingon sa dagat. “Sa daghang siglo,” matod sa usa ka awtor, “ang lanaw maoy terminal sa daghang barkong komersiyal nga naglawig padulong sa Dagat Adriatiko o naggikan sa sentral o amihanang Uropa ubay sa mga suba o mga ruta sa panon sa mga magpapanaw.”

 Nagtuo ang mga eskolar nga ang siyudad nagsugod tali sa ikalima ug ikapito ka siglo K.P., sa dihang ang mga panon sa mga barbaro gikan sa amihanan nagsunodsunod pag-atake, nga nanunog ug nagpayhag sa mga komunidad sa dakong-yuta. Nangalagiw ang katawhan tungod sa mga manunulong, nga ang daghan kanila midangop sa lisod-aboton apan dili kaayo peligrosong kaislahan sa lanaw.

Gipaila sa karaang mga dokumento nga ang pundasyon sa unang mga tinukod dinhi maoy kahoy nga mga tukon nga gibugsok sa kalapokan ug gisal-otan ug gagmayng mga sanga sa kahoy o mga tangbo. Sa ulahing panahon ang mga taga-Venice nagtukod ug batong mga balay nga ang pundasyon maoy libolibo ka usok nga kahoy. Kasamtangan, ang kaislahan sa lanaw sa Rialto, nga sa ulahi mao ang sentro sa siyudad, kanunayng nahunob sa tubig ug dili kaayo lig-on ug dili paigo alang sa panonpanon nga mga lalin. Ang mga isla kinahanglang pahubsan ug padak-an sa karaang mga paagi sa reclamation o pagpatungha ug ugang yuta. Busa, nagkalot ang mga molupyo ug mas lalom nga mga agian sa ilang mga barko ug gitambakan ang mga isla aron maandam para sa mas lig-ong mga pundasyon. Ang mga kanal nga konektadog mga taytayan aron sayon ang pagtaboktabok sa nagkalainlaing mga isla mao ang nahimong mga kalye nila.

Ang Sinugdanan ug Kaugmaran sa Republika

Human sa pagkapukan sa Imperyo sa Roma sa Kasadpan, ang kaislahan sa lanaw nailalom sa gahom sa Byzantine nga Imperyo, nga ang kaulohan mao ang Constantinople, nga Istanbul na karon. Apan ang mga komunidad diha sa lanaw mirebelde ug mideklarar sa ilang independensiya. Ingong resulta, nabutang ang Venice sa kahimtang nga gibatbat ingong talagsaong “posisyon ingong usa ka gamay ug independente . . . nga teritoryo sa duke, nga ang teritoryo nahilain ug gipataliwad-an ug duha ka dagkong mga imperyo,” ang mga Frank ug mga Byzantine. Tungod nianang talagsaong kahimtang, ang siyudad midako ug miuswag ingong usa ka dakong “tigpataliwala sa patigayon.”

Sa sunod nga kasiglohan, ang Venice nakiggubat sa ubay-ubayng kasundalohan nga nakigbugno batok kanila diha sa kayutaan ubay sa Dagat Mediteranyo, lakip ang mga Saracen, Norman, ug mga Byzantine. Sa kataposan ang Venice nahimong mas gamhanan kay kanila apan human lamang nga sila mitabang pagpatipas sa ikaupat nga krusada, niadtong 1204, nga nagpukan sa labing gamhanang kaindig niini, ang Constantinople. Gitukod sa Venice ang daghang estasyon sa negosyo​—sa Itom nga Dagat ug sa Aegean maingon man sa Gresya, Constantinople, Sirya, Palestina, Cipro, ug Creta. Gipahimuslan niini ang pagkapukan sa Byzantine nga Imperyo aron ang daghang dapit niini mahimong mga kolonya.

“Hara sa Mediteranyo”

Ingon ka sayo sa ika-12 ka siglo, ang dagko kaayo nga mga baraderohan sa Venice namuhat nag mga ginaorang sakayan nga kompletog kasangkapan. Sila makabuhat ug usa ka sakayan matag pipila lang ka oras. Ang lokal nga industriya nanggamag bildo ug maluhong mga panapton​—les, brocade, damask, ug tersiyopilo. Gikan sa Kasadpan, ang taga-Venice ug langyaw nga  mga negosyante nagdalag mga armas, kabayo, amber, panapton nga gama sa balhibo sa kahayopan, tabla, delana, dugos, talo, ug mga ulipon. Sa laing bahin, giimportar ang bulawan, plata, seda, mga lamas, panaptong paplin, mga tina, garing, mga pahumot, ug daghan pang ubang manggad gikan sa Muslim Levant o mga Estado sa silangang Mediteranyo. Gitino sa mga opisyales sa siyudad nga mabuhisan ang tanang manggad nga nanulod ug nanggawas sa mga merkado niini.

Tungod kay gipatahom sa bantogang mga arkitekto ug mga tawo sa arte​—sama kang Palladio, Titian, ug Tintoretto​—ang Venice gibatbat ingong la serenissima, “ang labing malinawon” o “labing matahom.” Sa ingon ang siyudad tukmang matawag nga “hara sa Mediteranyo, . . . ang labing dato ug labing mauswagong sentro sa komersiyo sa sibilisadong kalibotan.” Nagpabilin kini sa maong kahimtang sa daghang siglo, ug ang gahom niini misugod lang pag-us-os sa ika-16 ka siglo, sa dihang ang pangunang mga sentro sa patigayon mitabok sa Atlantiko ug mipadulong sa kayutaan sa Amerika.

Ang mga kolonya sa Venice, nga nakatag sa tibuok kabaybayonan sa Dagat Mediteranyo, wala gayod magkasikbit, wala mailalom sa usa ka kagamhanan, ug wala magkahiusa. Busa dili kalikayan nga ang mga kolonya mangahanaw. Sunodsunod nga giilog sa haduol nga mga estado ang mga teritoryo sa Venice hangtod nabihag ni Napoléon I ang siyudad sa lanaw niadtong 1797 ug kini gipamandoan sa Austria. Niadtong 1866, ang Venice nahimong bahin sa Italya.

Usa ka Siyudad sa Damgo

Alang sa daghan, ang pagduaw sa Venice nahisamag pagbalik duha o tulo ka gatos ka tuig kanhi. Ang siyudad adunay talagsaon kaayong kinaiyahan.

Usa ka kinaiyahan dinhi mao ang kahilom. Kasagaran, ang mga tawong nagbaktas sa sigpit nga mga dalan separado sa mga nagsakay diha sa mga kanal o sa mga agianan sa tubig, gawas kon ang mga dalan nag-ubay sa mga agianan sa tubig o motabok niana pinaagi sa naandan nga nag-arkong mga taytayang bato. Ang demotor nga mga bangka mao lang ang mga behikulo, kay ang mga kalye “sementado” man sa tubig. Adunay daghan kaayong matahom nga mga talan-awon sa siyudad. Ang St. Mark’s Square uban ang simbahan niini, torre sa lingganay, ug matahom nga kabalayang nag-atubang sa tubig, diin ang adlaw modan-ag diha sa berde nga lanaw, maoy lamdaman sa mga pintor.

Ang daghag-tawo, walay-sira nga mga pabugnawan sa plasa samang makapadani sa mga turista ug residente. Ganahan kang mag-inom-inom o mokaog sorbetes dinhi samtang mamati sa honi sa gagmayng klasikal nga mga orkestra. Samtang maglingkod ka nga magtan-aw sa umalagi ug magdayeg sa nindot kaayong arkitektura alirong kanimo, nga walay makitang kotse, kini nahisama gayod nga ikaw daw nahibalik sa karaang panahon.

Alang niadtong mangitag mga bahandi sa arte, ang siyudad adunay espesyal nga pangdani. Ang daghang palasyo, museyo, ug simbahan sa siyudad nasudlan ug mga dibuho sa daghang bantogang mga pintor. Apan ang pipila ka dumuduaw tagbaw ra nga mosubaysubay sa sigpit nga mga dalan ug mosud-ong sa dili-sinating mga talan-awon alirong kanila. Alang sa mga turista, ang siyudad adunay daghang tindahan nga nagbaligyag mga manggad nga nakapabantog niana​—ang les ug bordadong mga butang nga ginama sa isla sa Burano ug ang nindot kaayong mga kristal ug bildong mga butang gikan sa Murano. Ang kadiyot nga pagsakay sa vaporetto o demotor nga bangka, maoy talagsaong  kasinatian, nga magdala kanimo ngadto niining mga islaha diin imo tingaling makita kon giunsa paggama ang ilang mga produkto.

Ang nagbuntaog nga mga palasyo nga may talinis ug arkadong gagmayng mga bentana ug atop maoy ebidensiya sa mga impluwensiya sa Sidlakan sa karaang panahon. Ang bantogang Rialto nga Taytayan ibabaw sa Grand Canal​—ang pangunang karsada sa siyudad​—ug ang sinaw ug itom nga mga gondola o mga bangka nga mahilomong nagalawig sa ilalom makadani gayod sa mga bisita.

Nakigbisog Gihapon Aron Molahutay

Duha ka siglo human sa pagkapukan sa “matahom nga Republika,” ang Venice nakigbisog gihapon sa laing matang sa pagpakigbisog aron molahutay. Ang gidaghanon sa mga residente diha sa makasaysayanhong sentro mius-os gikan sa 175,000 niadtong 1951 ngadto na lang sa 64,000 sa 2003 tungod sa mahal nga mga prisyo sa propiedad, kawalay-trabaho, ug diyutay rang modernong mga pasilidad. Kinahanglang masulbad ang komplikadong mga suliran maylabot sa katilingban ug sa ekonomiya, sama sa kon unsaon o kon angay bang bag-ohon ang nagkadaot nga siyudad.

Sa katuigang 1920, ang usa ka bag-ong industriyal nga dapit giugmad diha sa dakong yuta sa paglaom nga kana makapauswag sa lokal nga ekonomiya, ug gikalot ang lalom nga kanal sa tibuok lanaw aron ang mga tangker sa aseite makaabot sa mga repineriya. Ang industriya naghatag ug mga trabaho, apan gibasol usab kana sa polusyon ug sa makadaot nga taas nga taob nga gitawag ug acqua alta (taas nga tubig) nga molunop sa kinadak-ang bahin sa makasaysayanhong sentro sa siyudad ug kana subsob mahitabo.

Dili na bag-o nga ang kahimtang sa lanaw ug kalihokan niini nga maoy delikado nga kinaiyanhong proseso mahinungdanon sa paglahutay sa siyudad. Ingon ka sayo sa 1324, gihimo sa mga taga-Venice ang dako kaayong trabaho sa inhenyeriya sa pagpatipas sa mga suba tungod kay nameligrong matuok ang lanaw sa binanlas niini. Sa ika-18 ka siglo, ilang gitukod ang mga dike sa dagat aron mapugngan ang kusog ug makadaot nga pag-agos sa tubig sa Dagat Adriatiko paingon sa lanaw.

Ang kahimtang karon daw labi pang peligroso kay sukad masukad. Gilaoman nga ang pag-unlod sa yuta nga maoy resulta sa pagkatiti sa tuboran sa tubig ilalom sa yuta nga gigamit sa mga industriya nahunong na gayod, apan ang mga lebel sa dagat padayong nagkataas sa tibuok kalibotan. Dugang pa, ang lanaw migamay tungod sa land reclamation o pagtambak ug yuta, ug nadaot ang balanse nga kahimtang sa yuta ug dagat. Dugay nang nahimong peligroso ang taas nga tubig apan dili gayod sama karon. Sa sinugdan sa ika-20 ka siglo, ang St. Mark’s Square gilunopan ug lima ngadto pito ka beses sa usa ka tuig. Usa ka siglo sa ulahi, kini gilunopan ug 80 ka beses sa usa lang ka tuig.

Ang talagsaong makasaysayanhon ug artistikanhong panulondon sa Venice uban ang mga sulirang giatubang niini nakapukaw sa kabalaka sa daghang nasod. Ang espesyal nga kabalaoran giaprobahan uban ang tumong nga ang siyudad panalipdan gikan sa taas nga tubig ug bahin sa kalikopan niini, nga dili madaot ang katuyoan sa dunggoanan o ang matag-adlawng kinabuhi sa katawhan niini. Kon unsa ang kinamaayohang paagi sa paghimo niana wala pa masulbad.

Gipatas-an karon ang mga tampi sa kanal, gipalig-on ang sementadong mga lugar aron dili makasuhop ang tubig gikan sa yuta sa ilalom, ug masanta ang pag-atras sa hugawng tubig kon mahitabo ang acqua alta o pagtaas sa tubig. Ang labing kontrobersiyal nga paagi mao ang giplanong pagtukod sa usa ka sistema sa mabalhinbalhing mga sagang sa tubig diha sa mga entrada sa lanaw, nga ikapataas sa dihang may kapeligrohan sa taas nga tubig.

Ang giplanong konstruksiyon nagkinahanglag dakong panahon, pagtagad, kusog, ug salapi. Ang “matahom nga Siyudad diha sa Dagat” tinuod gayong may nindot nga kagahapon, apan sumala sa gipahayag sa nagkalainlaing magsusulat, nameligro nga kini himoon sa “mga tawong dili taga-Venice nga usa ka museyo nga dili magtagad sa mga panginahanglan sa lokal nga katawhan o pugson sila sa pagpahawa sa siyudad.” Ang Venice dugay nang nakigbisog batok sa lisod nga kinaiyanhong palibot, apan karon “ang pisikal nga depensa makawang lamang gawas kon kini itagana sa usa ka siyudad nga nalig-on pag-usab sa sosyal nga paagi ug sa ekonomiya, nga may mga molupyo, bibo, ug madasigon.”

[Mapa sa panid 16]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Venice

[Hulagway sa panid 16]

Ang Rialto nga Taytayan ibabaw sa Grand Canal

[Hulagway sa panid 16, 17]

San Giorgio Maggiore

[Hulagway sa panid 17]

Santa Maria della Salute

[Hulagway sa panid 18]

Mga restawran sa Grand Canal

[Hulagway sa panid 19]

Baha sa St. Mark’s Square

[Credit Line]

Lepetit Christophe/GAMMA

[Picture Credit Lines sa panid 16]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.; background photo: © Medioimages