Ang Talagsaong Kalendaryo sa mga Maya
Ang Talagsaong Kalendaryo sa mga Maya
Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Mexico
ALANG sa karaang mga Maya, * hinungdanon kaayo ang pagtala sa panahon. Ang ilang pagtuo nga ang mga panghitabo mahitabo pag-usab diha sa usa ka siklo makita diha sa ilang mga kalendaryo.
Ang gitawag sa pipila ka awtoridad nga tzolkin (inadlaw) nga kalendaryo dunay siklo nga 260 ka adlaw nga gibahin ngadto sa 13 ka ginumerohang mga yugto. Ang matag yugto mokabat ug 20 ka adlaw, nga ang kada adlaw dunay kaugalingong ngalan. Ang tzolkin nga kalendaryo mao ang gibasehan sa mga rituwal sa mga Maya ug gigamit sa pagpanag-an.
Sa samang panahon, gawas sa rituwal nga kalendaryo, gigamit usab nila ang sekular, o haab, nga kalendaryo. Kini maoy solar nga kalendaryo nga may 365 ka adlaw. Kini dunay 19 ka bulan, ang 18 niini mokabat ug 20 ka adlaw; ug ang usa ka bulan may lima ka adlaw lamang, nga 365 ka adlaw tanantanan. Ang agrikultura ug adlaw-adlaw nga kinabuhi gibase niining solar nga kalendaryo. Ang mamugnaon nga mga Maya nagkombinar niining duha ka kalendaryo ngadto sa usa ka kalendaryo nga gitawag sa mga tigdukiduki nga Calendar Round, nga dunay mga petsang gikuha gikan sa mga bahin niining duha ka kalendaryo. Mokabat ug 52 ka tuig una masubli kining dako kaayong siklo sa mga adlaw. *
Walay nakaplagan nga karaang butang nga aktuwal nga naghawas sa tibuok kalendaryo sa mga Maya. Nasabtan sa mga eskolar ang sistema sa maong kalendaryo pinaagi sa pagtuki sa pipila ka nabiling mga libro sa mga Maya ug sa pagtuon sa mga simbolo nga gikulit diha sa mga papan nga bato ug mga monyumento sa mga Maya.
Karon, human ang daghang siglo sa pagdukiduki, ang mga eksperto malingaw gihapon sa pagtuon sa kalendaryo sa mga Maya. Kini adunay komplikadong mga bahin sama sa tukma nga pagpasibo sa gidugayon sa paglibot sa yuta sa adlaw ug tukma kaayong talaan sa mga siklo sa bulan ug mga planeta. Oo, kining tanan binatid nga gikalkulo sa karaang mga Maya, kinsa nagtala sa panahon sa tukma nga paagi.
[Mga footnote]
^ Tan-awa ang artikulong “Ang Maya—Kaniadto ug Karon,” diha sa Septiyembre 8, 2001, nga isyu sa Pagmata!
^ Gigamit usab sa mga Maya ang kalendaryong Long Count, ang deretso nga talaan sa mga adlaw nga nagsugod sa usa ka karaan nga sukaranang petsa.
[Diagram/Mga hulagway sa panid 31]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
Tzolkin Haab
6 Caban 5 Pop
Ang petsa nga gipasiugda diha sa papan nga bato sa ibabaw maoy 6 Caban 5 Pop ug katumbas kini sa Pebrero 6, 752 K.P.
[Diagram/Mga hulagway sa panid 31]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
0 1 5
Gigamit sa mga Maya ang kombinasyon sa tulo ka simbolo sa ibabaw sa paghawas sa matag numero
0 1 2 3 4
5 6 7 8 9
10 11 12 13 14
15 16 17 18 19
Imbes 7 ka adlaw, ang tzolkin nga kalendaryo dunay 20 ka adlaw nga dunay mga ngalan. Sa ubos mao ang pipila sa mga simbolo
Ang pipila ka simbolo sa 19 ka bulan sa haab nga kalendaryo
[Picture Credit Lines sa panid 31]
Top right and inset: HIP/Art Resource, NY; glyphs: An Introduction to the Study of the Maya Hieroglyphs/Sylvanus Griswold Morlay/Dover Publications