Panalipdi ang Imong Panit!

“Wala mahibalo ang mga tawo sa dakong risgo nga ipahamtang sa adlaw . . . ug ang kadaot nga ikapahinabo niini sa DNA sa panit. Ang padayong pagdaot mahimong mosangpot sa wala-damhang kanser sa panit.”​—Dr. Mark Birch-Machin, eksperto bahin sa kanser sa panit.

ANG panit maoy kinadak-ang organo sa lawas, nga mosukod ug 1.8 metro kuwadrado alang sa kasarangang lalaki ug 1.6 metro kuwadrado alang sa kasarangang babaye. Kini adunay mga selula nga mosanong sa sakit, paghikap, ug temperatura. Panit ang unang depensa sa lawas batok sa kainit, katugnaw, ug pagkasamad, maingon man batok sa mga hilo, kemikal, ug hugaw. Tungod sa panit, ang mga pluwido dili makasulod ug makagawas sa lawas. Ugaling lang, may lagmit nga kaaway ang panit​—ang adlaw. Apan dili ba ang kainit sa adlaw kinahanglanon alang sa kinabuhi?

Oo, kinahanglanon kini. Ang mga tanom, nga niana nagdepende ang atong kinabuhi, nagkinahanglan ug kainit sa adlaw aron kini motubo. Dugang pa, ang tinagdiyutay nga kainit sa adlaw makapalihok sa lawas aron kini magpatunghag bitamina D, nga magproseso sa calcium, nga magpalig-on sa kabukogan. Apan wala kini magpasabot nga kon ang diyutayng kainit sa adlaw mapuslanon, ang daghan mapuslanon. Ang adlaw magpatunghag ultraviolet (UV) nga radyasyon, nga makapadaot sa panit nga dili na kana maulian. Ang resulta mao ang sayo nga pagpangunot sa panit.

Ang librong Saving Your Skin nagpasidaan sa dako pang kapeligrohan: “Ang ultraviolet nga kahayag makadaot sa DNA [ang henetikong materyal nga nagkontrolar sa kalihokan sa selula, sama sa pagkabahin sa selula], makapukgo sa imyunidad ug makapabuhi sa mga kemikal diha sa lawas nga magpukaw ug sunodsunod nga mga panghitabo nga mosangpot sa kanser.” Si bisan kinsa mahadlok sa pulong “kanser.” Apan unsa ka kaylap ang kanser sa panit? Angay ba kitang mahadlok?

Kanser sa Panit​—Epidemya Karong Panahona

Ang The Merck Manual nag-ingon nga kini maoy labing komon nga matang sa kanser sa kalibotan. Sa Tinipong Bansa, 1 sa matag 6 ngadto sa 7 ka tawo masakit sa usa ka matang sa kanser sa panit. Apan nagkadaghan ang mga tawo nga adunay kanser sa panit. Sumala kang Dr. I. William Lane diha sa librong The Skin Cancer Answer, “gibanabana karon nga 50 porsiyento sa mga tawong makaabot sa edad nga saysentay-singko mataptan ug usa ka matang sa kanser sa panit.” Ang malignant melanoma maoy nakaingon sa mga 7,500 ka kamatayon kada tuig sa maong nasod ug kana nagdaghan sumala sa American Academy of Dermatology. Ang mga tawo nga itomog panit adunay menos nga kaso sa kanser sa panit, apan sila nameligro usab.

Nganong nahimong epidemya ang kanser sa panit?  Bisan pag aduna tingaliy daghang hinungdan, sama sa gihabogon sa dapit, nahimutangan sa rehiyon, gibag-on sa salipod nga panganod, ug kahimtang sa hut-ong sa ozone, ang sobrang pagbulad sa adlaw mahimong mao ang pangunang hinungdan sa sakit. Ang mga estilo-sa-kinabuhi nausab. Ang mga pagbakasyon diha sa kabaybayonan ug ang paglulinghayaw sa gawas sa balay sama sa pagkatkat sa bukid ug pag-ski nagkapopular ug sayon nga mapahimuslan sa mga tawong de-opisina. Ang mga uso nausab. Tungod sa pagkamakasaranganon, ang mga lalaki ug babaye kaniadto tigsul-ob ug tag-as nga humdonon, apan ang mga humdonon karon gagmay na lang, busa ang dakong bahin sa lawas wala nay tabon. Mao nga nagdaghan usab ang kanser sa panit. May nasayran ba ang mga taga-desyerto sama sa Bedouin, uban sa ilang tag-as, luag nga mga besti ug pandong sa ulo, nga daw wala lang nato tagda?

Kanser sa Panit​—Dayag nga Kapeligrohan

Ang tulo ka labing komong matang sa kanser sa panit mao ang basal cell carcinoma, squamous cell carcinoma, ug malignant melanoma. Ang basal cell ug squamous cell nga mga carcinoma magsugod diha sa ibabawng hut-ong sa panit, nga ang kabaga kasagaran maoy 1/25 lamang sa pulgada. Ang maong dili-melanoma nga mga kanser daw resulta sa kanunayng pagbulad sa adlaw sama nianang sa mga obrero sa gawas, ug kini kanunayng motungha diha sa mga bahin sa lawas nga nabulad sa adlaw, sama sa nawong ug sa mga kamot. * Ang maong mga carcinoma lagmit mosugod ingon nga bugon o samadsamad sa panit nga modako, kanunayng magdugo, ug dili bug-os maalim. Kini mahimong mokuyanap sa duol nga tisyu. Mga 75 porsiyento sa mga kanser sa panit maoy mga basal cell carcinoma. Bisag dili kaayo komon, ang squamous cell carcinoma mas lagmit mokaylap, gikan sa unang gituboan ngadto sa ubang mga bahin sa lawas. Hinungdanon ang sayo nga pagdayagnos tungod kay bisan pag ang mga dili-melanoma maoy labing daling matambalan nga matang sa mga kanser sa panit, kini makapatay kon dili matambalan.

Ang mga malignant melanoma, nga naglangkob ug 5 porsiyento lang sa tanang kanser sa panit, magsugod usab diha sa ibabawng hut-ong sa panit. Usa sa pangunang mga hinungdan sa pagkaugmad sa melanoma daw mao ang panagsa apan sobra nga pagbulad sa adlaw, sama nianang masinati sa de-opisinang mga trabahante nga mamakasyon sa mainit nga mga lugar. Mga 50 porsiyento sa mga malignant melanoma maugmad gikan sa itom ug brawon nga mga alom, ilabina sa bukobuko ug sa ubos nga bahin sa bitiis.

Kining matanga sa kanser sa panit mao ang labing peligroso, kay kon dili matambalan ug sayo, kini basin mokuyanap ngadto sa ilalom nga hut-ong sa panit, ang dermis, diin anaa ang kaugatan ug ang lymph o ang pluwidong adunay puting mga selula sa dugo. Kini daling mokuyanap gikan niana. Matod sa eksperto sa tumor nga si Dr. Larry Nathanson: “Ang katingad-an sa melanoma mao nga dali kaayo kining maayo kon matambalan ug sayo. Sa laing bahin, sa dihang kini nakakaylap na sa ubang mga bahin sa lawas, kini lisod nang matambalan pinaagig mga droga o radyasyon.” Ngani, 2 o 3 lang ka porsiyento sa mga pasyente nga may melanoma nga nakakaylap na ang mabuhi ug lima ka tuig. (Tan-awa ang kahon sa panid 7 alang sa sayo nga mga ilhanan sa melanoma.)

Kinsay nameligro sa kanser sa panit? Gawas pa sa mga tawo nga kanunayng nagbulad o panagsa apan sobra nga nagbulad sa adlaw, kadtong pution ug panit, adunay dekolor nga buhok ug mga mata, mga alom ug talumtom, ug mga membro sa pamilya nga nasakit ug kanser sa panit mao ang  ilabinang nameligro. Ang mga tawong itomon ug panit talagsa rang makanser sa panit. Nagpasabot ba kini nga kon ikaw adunay tabonon nga panit, menos ang kapeligrohan sa kanser sa panit? Dili, tungod kay bisan pag ang pagkatabonon sa panit pinaagig pagbulad sa adlaw mao ang reaksiyon sa panit aron panalipdan kini batok sa UV nga radyasyon, ang panit nadaot panahon sa pagbulad sa adlaw, ug ang balikbalik nga kadaot mopadako sa imong risgo sa kanser sa panit.

Pagtambal sa Kanser sa Panit

Depende sa matang sa tumor, kon asa kini ug ang gidak-on niini, ug ang nangaging tambal, adunay ubay-ubayng metodo sa pagtambal: pag-opera aron makuha kana, pagkiyas, pagsunog pinaagig koryente, cryosurgery (pagyelo niana), ug radyoterapiya. Dili sayon makuha ang tanang selula nga gikanser. Ang paagi nga gitawag ug Mohs surgery, nga maoy kontroladong paghiwa nga may mikroskopyo, epektibo sa pagkuha sa basal cell ug squamous cell nga mga carcinoma (95 ngadto 99 porsiyento ang mamaayo), samtang gipreserbar ang labing daghang himsog nga tisyu ug ang ulat dili kaayo dayag. Bisan kon unsa ang matang sa pagtambal, ang pag-ayom-ayom sa tisyu basin gikinahanglan.

Ang U.S. National Institute on Aging nag-ingon: “Ang tanang kanser sa panit matambalan kon kana matiktikan ug matambalan sa doktor sa dili pa kana makakaylap.” Busa, hinungdanon ang pagtiktik ug sayo sa kanser. Apan unsay mahimo aron masanta ang kanser sa panit?

Kat-oni Kon sa Unsang Paagi Mapanalipdan ang Imong Kaugalingon Batok sa Makadaot nga Pagbulad sa Adlaw

Ang kahibalo bahin sa maayong mga batasan sa pagbulad sa adlaw gikinahanglan sukad gayod sa pagkabata. Sumala sa The Skin Cancer Foundation, ang kadaghanang ‘mga tawo mabulad nag mga 80 porsiyento sa ilang tibuok-kinabuhing pagkabulad sa adlaw sa dili pa sila mag-18 anyos. Ang usa lang ka pagkapagba sa panit nga mapaslot ang panit samtang bata pa gikalkulong makadoble sa risgo sa melanoma sa pagkaedaran na.’ Tungod kay dangtag 20 ka tuig o sobra pa una motungha ang kanser sa panit. (Tan-awa ang kahon sa panid 8 alang sa mapuslanong mga sugyot bahin sa dili-makadaot nga mga pagbulad sa adlaw.)

Daghan sa Australia ang adunay kanser sa panit​—ilabina ang kanser nga melanoma. * Tungod kini kay ang kadaghanang molupyo sa nasod maoy mga imigrante nga pution ug panit nga gikan sa Amihanang Uropa, nga ang kinabag-an kanila nagpuyo sa kabaybayonan diin ang adlaw kanunayng masanag. Ang panukiduki bahin sa mga imigrante nagpaila nga kon mas bata pa sila sa ilang pag-abot sa Australia, mas nameligro sila nga masakit ug melanoma nga kanser, nga nagpamatuod sa panginahanglan nga makakat-on bahin sa maayong mga batasan sa pagbulad sa adlaw sukad gayod sa pagkabata. Gisugdan na sa gobyerno sa Australia ang madasigong kampanya nga maedukar ang mga tawo bahin sa mga kapeligrohan sa kainit sa adlaw, nga angay silang magsul-ob ug T-shirt, magkalo, ug magpahid ug kremang manalipod batok sa kainit sa adlaw. Kining kasarangang mga kausaban sa estilo-sa-kinabuhi may epekto na diha sa mga kaso sa melanoma sa mga batan-on sa Australia.

Kon bahin sa krema nga panalipod batok sa adlaw, ang epektibong produkto nga makasagang sa radyasyong UVA ug UVB maayong gamiton. Kini hinungdanon bisan sa dag-umon nga panahon kay 85 porsiyento sa UV nga mga silaw makalusot man sa mga panganod. Ang mga silaw makalusot usab sa tin-aw nga tubig. Ang krema nga panalipod batok sa adlaw nga ang sun protection factor (SPF) labing menos maoy 15 mao ang girekomendar sa pipila ka eksperto. Aron masusi kon unsa ka dakong panalipod ang ihatag niini, imultiplikar ug 15 ang mga minuto nga niana ang imong panit mapagba. Ang krema nga panalipod batok sa adlaw angayng ipahid na usab labing menos matag duha ka oras, apan kini dili makadoble sa katibuk-ang panahon nga niana ikaw mapanalipdan.

Dugang pa, ang The Skin Cancer Answer nagpasidaan nga dili ka angayng magsalig nga gipanalipdan ka na tungod kay ikaw nagagamit ug krema  nga panalipod batok sa adlaw. Walay krema nga 100 porsiyentong epektibo batok sa pagkapagba sa panit tungod sa adlaw, ni kini makapugong gayod sa kanser sa panit. Sa pagkamatuod, ang paggamit niana basin makapasamot hinuon sa risgo sa kanser sa panit sa dili-direktang paagi​—kon ikaw magbulad ug mas dugay sa adlaw tungod kay ikaw nagpahid niana. Ang libro nag-ingon: “Walay kapuli sa maayong mga batasan kon bahin sa pagbulad sa adlaw. Ang pagsul-ob ug manalipod nga besti ug pagpabilin sulod sa balay sa mga oras nga naglagiting ang kainit sa adlaw giisip nga ‘epektibo’ nga mga pangontra sa kanser sa panit.”

Nganong dili magbaton ug tabonong panit sulod sa bilding, pinaagi sa paggamit sa mga suga ug katreng makapatabonon sa panit? Ang 20 minutos lamang nga paggamit sa maong mga kasangkapan gibanabana nga katumbas sa mga upat ka oras nga pagbulad sa adlaw. Ang pagbaton ug tabonon nga panit nga dili magbulad sa adlaw kaniadto giisip nga dili peligroso kay kini ilabinang nagagamit ug UVA nga radyasyon, nga daw dili makapagba sa panit. Apan ang The Skin Cancer Answer nag-ingon: “Nasayran na karon nga ang UV-A makasuhop nga mas lalom pa sa panit kay sa UV-B, makapakanser sa panit, ug makapukgo sa sistema sa imyunidad.” Usa ka pagtuon nga gibatbat diha sa internasyonal nga edisyon sa The Miami Herald nakadiskobre nga ang mga babayeng tig-anha sa mga salon alang sa tabonon nga panit kas-a sa usa ka bulan o labaw pa “nagpauswag ug 55 porsiyento sa ilang purohan nga masakit sa melanoma nga kanser.”

Busa, kinahanglang tagdon sa maugdang ang maayong mga batasan sa pagbulad sa adlaw. Hinumdomi, ang pagkapagba sa imong panit karon basin mahimong kanser sa panit 20 ka tuig o labaw pa sa ulahi. Sa unsang paagi gisagubang sa pipila ang kanser sa panit, ug unsay nakatabang kanila sa pagsagubang niana?

[Mga footnote]

[Kahon/Mga hulagway sa panid 7]

PANGUNANG MGA ILHANAN SA MALIGNANT MELANOMA

1. ASIMETRIYA. Asimetrikal (dili pareho ang duha ka kilid) ang kadaghanan nga bag-o pang mga melanoma. Lingin ug pareho ang duha ka kilid sa dili-kanserong mga alom.

2. DILI-HAPSAY NGA NGILIT. Ang mga ngilit sa bag-o pang mga melanoma kasagarang dili hamis ug tingali may mga kurba o mga tibhang. Ang dili-kanserong mga alom adunay mas hapsay, mas hamis nga mga ngilit.

3. PAG-USAB-USAB SA KOLOR. Ang nagkalainlaing matang sa brawon, tabonon, o itom kasagaran nga maoy unang ilhanan sa melanoma. Samtang magkagrabe ang mga melanoma, tingali mogawas ang pula, puti, ug asul nga mga kolor. Ang kolor sa dili-kanserong mga alom kasagarang usa lang ka matang sa brawon.

4. DIYAMETRO. Mas dagko kay sa kasagarang mga alom, ang bag-ong mga melanoma lagmit motubo ngadto sa diyametrong kapig un-kuwarto sa usa ka pulgada.

[Credit Lines]

Reperensiya: The Skin Cancer Foundation

Skin samples: Images courtesy of the Skin Cancer Foundation, New York, NY, www.skincancer.org

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 8]

MGA SUGYOT SA PAGPANALIPOD SA IMONG PANIT

1. Limitahi ang pagbulad sa adlaw, ilabina gikan sa alas 10:00 s.b. hangtod sa alas 4:00 s.h., ang mga oras nga labing daghan ang makadaot nga ultraviolet (UV) nga radyasyon.

2. Susiha ang imong panit gikan sa ulo abot sa mga tudlo sa tiil labing menos kausa matag tulo ka bulan.

3. Kon anaa sa gawas sa balay, pamahid ug krema nga panalipod batok sa adlaw nga giklasipikar nga SPF 15 o taas pa. Daghana ang pagpahid 30 minutos una pa magbulad sa adlaw ug kada duha ka oras human niana. (Ang maong mga krema dili angayng gamiton sa mga bata nga ang edad wala pay unom ka bulan.)

4. Tudloi ang imong mga anak ug maayong mga batasan sa pagpanalipod sa ilang kaugalingon batok sa adlaw sa sayong edad, kay ang kadaot nga mosangpot sa mga kanser sa panit sa pagkahamtong magsugod sa pagkabata pa.

5. Isul-ob ang manalipod nga besti sama sa tag-as nga mga karsones, pang-itaas nga tag-as ug manggas, mga kalo nga lagpad ug paldiyas, ug mga antipara nga panalipod batok sa UV.