Recife—Ang Siyudad nga Natukod Gumikan sa Asukar

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BRAZIL

DILI lamang “bulawan, himaya, ug ebanghelyo” ang nagtukmod sa pagkolonisar sa kayutaan sa Amerika. Ang mga magmamando sa Uropa buot gayong makaangkon ug asukar. Sa pagsugod sa tungatunga sa ika-15ng siglo, ang buhis gikan sa mahal nga asukar nga gitanom sa kaislahan sa Atlantiko nakapadato sa mga Portuges. Busa niadtong 1516, ang Portuges nga si Haring Manuel I nakahukom sa pag-establisar ug produksiyon sa asukar sa iyang mga teritoryo sa Amerika.

Bisan tuod ang unang mga galingan sa tubo gitukod sa habagatang Brazil, ang kaniadto probinsiya sa Pernambuco, * nga nahimutang sa amihanan-sidlakang Brazil, mao ang nahimong sentro sa bag-ong katilingban nga naghimog asukar. Ang mainit nga klima, dagayang ulan, hanayhay nga mga bakilid, ug ang tabunok, lapokon nga yutang-kulonon niini maoy mapuslanon kaayo sa pagtubo sa tubo. Ang tropikal nga kalasangan sa kabaybayonan gipuril samtang ang katubhan gipasangkad hangtod sa kabukiran ug sa halapad nga kabungtoran palibot sa sabang sa Capibaribe River.

Sa pagka-1537, natukod ang usa ka gamayng kolonya sa mga tripulante ug mga mananagat. Kadto nahimutang sa tumoy sa hiktin nga yuta nga misangkad pahabagatan gikan sa Olinda, nga kaniadto maoy kaulohan sa Pernambuco. Sa kasadpan anaa ang Capibaribe River ug ang kolonya gisalipdan gikan sa Dagat Atlantiko pinaagig mga katakotan diha sa sidlakang bahin niini. Kining kinaiyanhong dunggoanan nailhan ingong Povo dos Arrecifes (Balangay sa Katakotan) ug sa ulahi ingong Recife. Dinhi gitipigan ang asukar nga gidala agi sa suba gikan sa mga katubhan samtang naghulat nga ikarga ngadto sa Uropa.

Ang balita bahin sa kauswagan sa Pernambuco dali rang nakadani sa mapahimudsanong mga bisita. Una, anaa ang Pranses nga mga pirata niadtong 1561 ug unya ang Ingles nga magpapatigayon nga si Sir James Lancaster, usahay gitawag nga pirata, nga nagbihag ug nagtulis sa Recife niadtong 1595. Gikataho nga si Lancaster milawig human makarga ang tinulis nga mga butang sa iyang panon sa mga barko ug sa lain pang 12 ka barko nga iyang gisakmit gikan sa Pranses ug Portuges nga mga magpapatigayon. Ang mga dunggoanan gitukod diha sa hiktin nga yuta tali sa Recife ug Olinda aron mapugngan ang sunod nga mga pagpanulis apan kadto walay nahimo.

 Gubat Gumikan sa Asukar

Sayo sa ika-17ng siglo, ang Pernambuco, nga kaniadto gimandoan sa Hari sa Espanya, mao ang labing dako ug labing halapad nga katubhan sa kalibotan, nga adunay 121 ka galingan sa tubo. Ang Recife nahimong labing puliki nga dunggoanan sa kayutaan sa Amerika nga gikontrolar sa mga Portuges.

Nakaangay pag-ayo ang mga Uropanhon sa katam-is sa asukar sa Brazil, nga kadaghanan niini giproseso sa Olandia. Niadtong 1621 ang pagkatapos sa kasabotan tali sa Olandia ug Espanya nakapameligro niining dakog-kita nga negosyo. Ang Dutch West India Company (nga niining artikuloha gitawag ug Kompaniya), nakadawat sa talagsaong mga katungod sa pagpatigayon sa asukar nga walay kaindig sa kayutaan sa Aprika ug Amerika nianang tuiga. Ang Kompaniya nagduso ug kasulbaran nga nagbutyag sa ilang tuyo diha sa usa ka dokumento nga nag-ulohang “Mga Katarongan Kon Nganong ang West Indies Company Kinahanglang Magkuha sa Brazil Gikan sa Hari sa Espanya sa Labing Madaling Panahon,” nga gisukipan sa “Listahan Kon Unsay Mahimong Abot sa Brazil.” Ang Gubat Gumikan sa Asukar hapit nang mobuto!

Niadtong Pebrero 14, 1630, ang panon sa 65 ka barko ubos sa bandera sa Kompaniya nangabot duol sa baybayon sa Pernambuco ug human ang makadiyot nga panag-away giugbok nila ang bandera niini diha sa yuta sa Brazil. Nakita sa mga manunulong nga ang Recife uban ang mga dunggoanan, silingan nga mga isla, ug mga suba niini daw mas luwas kay sa kabungtoran ug kapatagan sa Olinda. Busa, niadtong Nobyembre 25, 1631, gisunog sa mga Olandes ang Olinda ug gibalhin ang ilang administratibong mga hedkuwarter ngadto sa Recife. Kadto ang mahinungdanong yugto sa kalamboan sa Recife.

Tungod sa kagamay sa yuta, ang mga pinuy-anan gitukod nga anda-andana aron makapuyo ang nagdagsang nga mga tawo. Ang tag-as, nigpis, ug duha ngadto sa tulo ka andanang mga sobrado o mga balay nga maoy naandang paagi sa Uropanhong mga kaulohan niadtong panahona gitukod ginamit ang mga materyales nga nakuha gikan sa mga gun-ob sa Olinda. Apan, sa pagka-1637, wala na gayoy katukoran nga yuta sa Recife. Nianang panahona nga ang bag-ong gobernador-heneral, ang Aleman nga Konde nga si John Maurice nga taga-Nassau, miabot dala ang mga plano sa pagtukod sa labing moderno ug internasyonal nga siyudad sa Amerika del Sur.

 Ang Lungsod nga Gitukod ni Maurice

Ang Mauricia, nga maoy iyang gingalan niini, gidangtan lamag pito ka tuig sa pagtukod ug giplano sumala sa Uropanhon nga paagi. Kini adunay sementadong mga dalan, mga tiyanggihan, mga palasyo, usa ka zoo nga gisudlag mga mananap gikan sa Aprika ug sa mga rehiyon sa Brazil, botanikal nga mga hardin, unang tinukod nga obserbatoryo sa sa kayutaan sa Amerika, usa ka museyo, mga ospital, ug usa ka librarya. Gitukod ni Maurice ang iyang siyudad sa  Antônio Vaz Island, ginatos ka metros gikan sa Recife. Nagpatukod usab siya ug duha ka taytayan​—usa ka talagsaong kalamposan sa pagpanukod niadtong panahona​—aron madugtong ang Recife, Mauricia, ug ang mainland.​—Tan-awa ang kahong “Si Maurice nga Taga-Nassau ug ang Naglupad nga Baka.”

Sanglit lahi siya sa kasagarang tigkolonisar nga mersenaryo, gitawag ni Maurice ang iyang bag-ong pinuy-anan ingong “matahom nga Brazil nga walay katumbas ilalom sa mga langit.” Ang iyang kasibot alang sa nasod, nga maoy gisugo kaniya sa Kompaniya nga tikaron, natipigan diha sa mga dibuho ni Frans Post ug Albert Eckhout, mga membro sa kultural nga grupo nga gidala ni Maurice gikan sa Uropa. Ubos sa iyang pagsuportar, ang grupo sa 46 ka pintor, siyentipiko, ug mga artisano nakahimog daghan kaayong basahon, mga dibuho, ug mga mapa nga naghulagway sa matahom nga porma sa yuta sa Pernambuco ngadto sa maikagong mga Uropanhon.

Ang kagamhanan ni Maurice nakapalambo sa ekonomiya sa Mauricia ug Recife. Ang gihulam nga salapi gikan sa Kompaniya maoy gigamit sa pagtukod pag-usab sa mga galingan sa tubo nga nadaot panahon sa pagsulong. Sa wala madugay, ang Recife napunog Ingles nga mga opisyales, mga adbenturero nga taga-Sweden, taga-Scotland nga mga magpapatigayon, Aleman ug Pranses nga mga negosyante​—ngatanan nadani tungod sa pagnegosyo ug mga ulipon, asukar, ug brazilwood.

Ang pagkamatugoton ilalom sa administrasyon ni Maurice nakadani usab sa mga tigpamuhonan nga mga Hudiyo ug mga kagiw gikan sa Uropa ug sa Amihanang Aprika. Sa mubong panahon, ang usa ka malamboong katilingban sa mga Hudiyong Katsila ug mga Portuges nagtigom nga dayag diha sa unang duha ka sinagoga nga gitukod sa kayutaan sa Amerika. Tungod sa kailado sa mga Hudiyo, ang komersiyal nga sentro sa Recife ginganlag Rua dos Judeus (Kalye sa mga Hudiyo).

Miaslom ang Relasyon sa Brazil ug Olandia

Bisan pa sa dalayegong rekord ni Maurice ingong administrador, ang mga direktor sa Kompaniya mireklamo nga ang iyang kamainiton alang sa Brazil nakadaot sa iyang mga desisyon maylabot sa panalapi. Ang mga tigpamuhonan sa Kompaniya wala makasapi sa ilang gipamuhonan. Si Maurice miluwat sa katungdanan ug mibalik sa Olandia niadtong Mayo 1644. Ang iyang pagbiya, nga nakapaguol bisan sa mga Portuges, nagtimaan sa pagkahugno sa Brazil nga gikontrolar sa mga Olandes. Ang sunodsunod nga pagkadaot sa abot sa tubo, pag-ubos sa presyo diha sa internasyonal nga mga baligyaanan sa asukar, ug ang dakong utang gikan sa Kompaniya ngatanan nagtukmod sa mga tag-iyag katubhan sa pagplano nga moalsa, nga sa kataposan nagpalayas sa mga Olandes niadtong 1654. *

 Ang mga hardin ni Maurice ug ang kadaghanang bahin sa siyudad nga iyang gitukod gilumpag atol sa panag-away, apan adunay nausab. Ang tinguha sa mga Olandes alang sa asukar nagbalhin sa sentro sa Pernambuco gikan sa Olinda ngadto sa mga isla sa sabang sa Capibaribe ug nagpahiluna sa pundasyon alang sa usa ka bag-ong kaulohan. Ang Recife nahimong usa ka lungsod ug sentro sa patigayon nga wala gamhi sa laing nasod.

Katam-is sa Nangaging Panahon

Sa unang tan-aw, ang modernong Recife, nga usa sa labing dagkong sentro sa industriyal, pinansiyal, ug turismo sa Brazil, nga may kapin sa 1,300,000 ka molupyo, wala nay kasamahan sa gamayng kolonya sa mga mangingisda nga nagsilbi sa Olinda sa ika-16 nga siglo. Ang mga katubhan ubay sa mga tampi sa Capibaribe dugay nang gihimong residensiyal nga mga distrito. Mga ngalan na lamang sa mga lugar ang nahibilin ug pipila ka maanindot nga mga mansiyon sa mga tag-iyag katubhan kaniadto. Ang sentro sa negosyo sa Recife, nga nag-okupar sa mga isla sa Recife ug Santo Antônio ug ang kadak-ang distrito sa Boa Vista, nawad-an na sa kadaghanang kolonyal nga arkitektura niini tungod sa pagpasagad ug sa way-puas nga pagmodernisar.

Bisan pa niana, ang mga suba, mga isla, ug mga katakotan nga nakadani sa mga Olandes, sa gihapon maoy mahinungdanong bahin sa kinabuhi sa Recife. Ang mga timaan usab sa dihang ang produksiyon sa asukar kaniadto mao pa ang pangunang abot niini makita pa gihapon taliwala sa modernong mga tinukod. Ang Forte do Brum, usa ka kuwatro-kantos nga Olandes nga kuta nga unang gitukod diha sa baybayon aron sa pagpanalipod sa dunggoanan, karon nagbarog nga nahilain sa dagat tungod sa mga tinambak nga yuta​—usa ka makasaysayanhong isla taliwala sa modernong mga tinukod. Ang Rua dos Judeus, nga karon Rua do Bom Jesus (Dalan sa Buotang Jesus), nagsunod gihapon sa ika-16 nga siglong estilo niini ug nagtipig sa dekolor nga mga sobrado panahon sa kolonya nga wala imodernisar.

Alang niadtong buot manukiduki ug dugang detalye bahin sa kasaysayan sa Recife, anaay Olandes nga mga mapa ug mga handomanan nga gidispley diha sa mga tinukod​—sama nianang bahin sa Forte das Cinco Pontas, nga gitukod sa mga mersenaryo sa Kompaniya niadtong 1630, ug ang yano nga Institute of Archeology, History, and Geography. Ang Museum of the Northeastern Man naghubit sa kalamboan sa industriya sa asukar gikan sa yanong mga sinugdanan niini ngadto sa modernong industriyal nga mga galingan sa tubo. Kini nagtaganag makapahinuklog nga impormasyon bahin sa kinabuhi sa mga ulipon, “nga mao gayoy nag-ugba sa katubhan sa dagkong mga negosyante ug asukar.”

Ang asukar dili na maoy hinungdan sa panag-away sama sa nahimo niini sa nangaging mga siglo. Ang ganansiya nga nakadani sa mga pirata nga buot mokontrolar sa patigayon sa asukar ug sa West Indies Company nahanaw na. Walay gustong makasinati sa mga problema diha sa panalapi, sa katilingban, ug sa kalikopan tungod sa produksiyon sa tubo kaniadto. Bisan pa niana, ang asukar mao gihapoy pangunang abot sa agrikultura diha sa kabaybayonan sa Pernambuco. Dili halayo sa gawas sa Recife, ang mga mamumuo magtapas sa halapad nga mga katubhan, sama ra sa miaging lima ka siglo​—usa ka handomanan nga ang Recife natukod gumikan sa asukar.

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 25]

Si Maurice nga Taga-Nassau ug ang Naglupad nga Baka

“Sa sinugdan, ang mga baroto maoy gisakyan sa mga tawo sa pagtaboktabok sa Mauricia ug Recife, apan nakapahinay kadto sa dagan sa negosyo. Ang ideya sa pagtukod ug taytayan giuyonan sa tanan, ug ang pagtukod dali rang nahuman. Ang inagurasyon gihimo sa adlawng Dominggo, ug ang programa naglakip sa usa ka bahin nga gilaraw sa pagpaukyab sa publiko​—usa ka naglupad nga baka!

“Nianang hapona sa parti, ang mga musikero nagpatokar ug mga tulonggon ug ang kadalanan napunog dayandayan nga mga bandera. Nagpanon ang mga tawo ngadto sa taytayan. Bisan tuod nahingangha sa bag-ong taytayan, ang tanan mahinamon nga motan-aw sa molupad nga baka. ‘Unsa kahay dagway niana no?’ misukna ang pipila. ‘Sala ang pag-ingon nga ang usa ka baka makalupad samag manulonda,’ matod sa usa ka tigulang nga babaye.

“Sa pag-abot sa hustong oras, ang porma sa usa ka dalag nga baka nga may mga sungay ug taas nga ikog migawas gikan sa ibabaw nga bentana sa usa ka balay diha sa pantalan. ‘Tua ra!’ mipatugbaw ang tanan. Ang mga hamili ug kasarangang mga tawo, ug ang mga ulipon ngatanan nanghangad aron motan-aw. Dihadiha, nanghugyaw sa pagpangatawa ang tanan. Ang baka usa ra diay ka papel nga balon nga punog init nga hangin!

“Ang pasiaw ni Prinsipe Maurice nga taga-Nassau nakalingaw sa mga tawo ug nagsilbig lain pang mapuslanong katuyoan. Ang tanan nga mitabok sa taytayan aron motan-aw sa molupad nga baka mibayad ug gamayng kantidad, ug ang nakolektang salapi nakataganag dakong pondo nga gikinahanglan sa pagtukod niining mahinungdanong taytayan.”

[Credit Lines]

Terra Pernambucana (Ang Yuta sa Pernambuco), ni Mário Sette.

Maurice of Nassau: ACERVO FUNDAÇÃO JOAQUIM NABUCO--RECIFE

[Kahon sa panid 27]

Ang Venice sa Amerika

“Sama sa Venice, ang Recife maoy usa ka siyudad nga natukod ibabaw sa tubig ug nabanaag diha sa tubig; usa ka siyudad nga mobati sa kisaw sa dagat diha sa kinapusoran niini.”​—Joaquim Nabuco, Brazilianong estadista.

Ang pagpakigbisog sa mga magtutukod batok sa dagat, mga kalamakan, ug mga suba​—nga gipaningkamotan sukad pa sa pagtukod sa unang mga tambakanan ug mga dike sa ika-16 nga siglo​—maoy hinungdan nga ang kaulohan sa Pernambuco nabahin sa 66 ka kanal ug nadugtong sa 39 ka taytayan. Ang modernong Recife nahimutang diha sa mga sabang nga naporma sa mga suba sa Capibaribe, Beberibe, Jiquiá, Tejipió, ug Jaboatão. Sanglit ang Recife anaa lamang sa aberids nga dos metros ibabaw sa lebel sa dagat, usahay ang pagtaob ug ang kusog nga pagbunok sa ulan makapabaha gihapon sa pipila ka pangunang mga kalye niini. Katingad-an, ang distrito sa Karaang Recife, ang lugar sa orihinal nga mga puy-anan, nga sa daghang siglo konektado diha sa mainland pinaagi sa usa ka hiktin nga yuta sa balas, sa kataposan gibulag gikan sa kontinente sa dihang gipadak-an ang mga pasilidad sa dunggoanan niadtong 1960.

[Hulagway sa panid 23]

Ibabaw: Rua do Bom Jesus

[Hulagway sa panid 23]

Ubos: Rua da Aurora

[Hulagway sa panid 24]

Ang mga barko sa Dutch West India Company nga misulong sa Olinda (sa tuo) ug sa Recife (sa wala) niadtong 1630

[Hulagway sa panid 24, 25]

“Sama sa Venice, ang Recife maoy usa ka siyudad nga natukod ibabaw sa tubig ug nabanaag diha sa tubig”

[Mga hulagway sa panid 26]

Forte do Brum ug (sa ubos) ang Forte das Cinco Pontas

[Picture Credit Lines sa panid 23]

Top: FOTO: NATANAEL GUEDES/P.C.R.; bottom: Bruno Veiga/Tyba/socialphotos.com; map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Picture Credit Lines sa panid 24]

Fleet: ACERVO FUNDAÇÃO JOAQUIM NABUCO–​RECIFE; bottom: MUNDOimagem